:: ماهیان خلیج فارس و دریای عمان ← خانواده خامه‌ماهیان ← گونه خامه‌ماهی
:: به این گونه در بخش ماهیان آب‌های داخلی نیز اشاره شده است.
■ سیستماتیک:
:: نام علمی گونه: Chanos chanos (Forsskål, 1775)j
:: نام فارسی و محلی ایران: خامه‌ماهی
• اسامی محلی:
:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Gonorynchiformes (راسته: خامه‌ماهی‌سانان)
← Family: Chanidae (خانواده: خامه‌ماهیان) (En: Milkfish)
← Subfamily: Chaninae
← Genus: Chanos
← Species: Chanos chanos (گونه: خامه‌ماهی)
:: نام انگلیسی: MilkFish و نیز: Bangos, Giant herring, Salmon herring
• کشورهای
عربی حاشیه خلیج پارس و دریای عمان: عیفا، بنجی، سلمانی
:: برخی از نام‌های مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Mugil chanos, Lutodeira chanos, Chanos salmoneus
:: ریشه لغوی: Chanos >> از واژه chanos, -eos, ous (یونانی), و chasma= دهان باز
■ کشورهای محل زندگی خامه‌ماهی
• گزارش‌شده از آب‌های ایران و کشورهای دیگر مثل:
عمان، عربستان سعودی، استرالیا، کامبوج، چین، کومور، کوستاریکا، جیبوتی، اکوادور، فیجی، گواتمالا، هندوراس، هنگ کنگ، هند، اندونزی، ژاپن، اردن، کنیا، کره جنوبی، ماداگاسکار، مالزی، مالدیو، مکزیک، موزامبیک، میانمار، نیوزلند، نیکاراگوا، پاکستان، پاناما، پابوا گینه نو، پرو، فیلیپین، ساموا، سومالی، آفریقای جنوبی، سریلانکا، سودان، تاهیتی ، تایوان، تانزانیا، تایلند، ایالات متحده آمریکا، ازبکستان، ویتنام، یمن و ...
■ زیستگاه‌های گزارش‌شده خامه‌ماهی
• بومی در خلیج فارس و دریای عمان، و نیز:
اقیانوس هند، دریای عرب، دریای سرخ، سواحل استرالیا، پاله آرکتیک، دریای اندامان، اقیانوس اطلس، خلیج اتولایان، خیلج بنگال، جریان کالیفرنیا، خلیج کاریگارا، خلیج داواو، خلیج عدن، خلیج عقبه، خلیج تایلند، جریان هامبولت، دریای اندونزی، خلیج کیمبی، سواحل کینگ من، جریان کوروشیو، خلیج لاگونوی، سواحل نیوزیلند، خلیج اورموک، سواحل اقیانوس آرام در آمریکا، اقیانوس آرام، خلیج پانگیل، آب‌های پرو-گالاپاگوس، آب‌های پلی نزی، خلیج راگی، خلیج سن میگل، خلیج سوگود، جریان ساحلی سومالی، دریای چین، دریای تاسمان، دریای زرد، رود کائووری، رود چیکو، رود ارن، رود کائوپینگ، رود مکونگ، رود روئرمن، رود ساباکی، رود شینتسائو، رود شیلیائو، رود تانشوئی، رود سنگ ون، دریاه بولوآن، دریاچه لانائو، دریاچه تال، تالاب چیلیکا، تالاب مارموئرتو و....
■ ویژگی‌های زیستگاه خامه‌ماهی
دریازی، و وارد آب‌های لب شور و شیرین نیز می‌شود. بنتوپلاژیک و هر دو رو (مهاجرت پیاپی در آب شیرین و شور)،
عمق حضور از 1 تا 30 متری.
ساکن مناطق گرمسیری با دمای 15 تا 43 درجه سانتیگراد.
در آب‌های دریایی دور از ساحل، و آب‌های محصور ساحلی و خورها وجود دارد و گاهی وارد مصب‌ها و جریان‌های آب شیرین نیز می‌شود.
مختصات جغرافیایی:
از 46° شمالی تا 52 ° جنوبی و 19 ° شرقی تا 77 ° غربی
■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک خامه‌ماهی
• شکل بدن: دوکی‌شکل | باله پشتی 2 شعاع سخت و 13-17 شعاع نرم دارد | باله مخرجی کوچک با 2 شعاع سخت و 8-10 شعاع نرم دارد و نزدیک باله دمی است | 46 مهره در ستون فقرات دارد | بدن کشیده و تا حدی فشرده است | دهان کوچک و بدون دندان است | خارهای آبششی 4 عدد | باله سینه‌ای هلالی | رنگ بدن سبز زیتونی، و پهلوها نقره ای، باله های پشتی، مخرجی و دمی زردفام با حاشیه تیره | جزو ماهیان استخوانی است، اما با داشتن 4 شعاع آبششی تکامل پیشرفته‌تری از آنان دارد | باله دمی بزرگ و به شدت چنگالی که در بالغین روی ساقه صفحاتی از فلس‌های بزرگ دارد | باله سینه‌ای کوچک و با فلس‌های زیر پای‌ای | فلس‌ها دایره‌ای کوچک و نرم | خط جانبی از 75-91 فلس تشکیل شده است | چشم پوشیده از بافت چربی شفاف | آرواره پایین دارای برآمدگی در نوک که داخل حفره‌ای در فک بالایی قرار می‌گیرد.
• اندازه :حداکثر طول 180 سانتیمتر و طول میانگین رایج آن 100 سانتیمتر است. حداکثر وزن گزارش‌شده 14 کیلوگرم بوده است.
• طول عمر: تا 15 سال عمر می‌کند.
غذا: لاروها از پلانکتون‌های جانوری، ماهیان نورس و بالغین از سیانو باکترها، جلبک‌های نرم، بیمهرگان کوچک کفزی و حتی از تخم و لارو ماهیان پلاژیک استفاده می‌نمایند.
در لاروی و جوانی از فیتوپلانکتون‌هایی مثل دیاتومه‌های گونه Achnanthes sp., Amphipleura sp., Amphora sp., Bacteriastrum sp., Chaetoceros sp., Cocconeis spp., Coscinodiscus sp., Cymbella sp., Fragilaria sp., Mastogloia sp., Melosira granulata, Melosira moniliformis, Melosira sp., Melosira sulcata, Meridion sp., Navicula sp., Nitzschia longissima, Nitzschia sp., Odontella mobiliensis, Pinnularia sp., Pleurosigma sp., Pleurosigma sp., Rhizosolenia sp., Skeletonema costatum, Surirella sp., Thalassiotrix sp., جلبک‌های سبز-آبی مثل Anabaena sp., Arthrospira sp., Chroococcus turgidus, Gloeocapsa sp., Lyngbya sp., Merismopedia glauca, Oscillatoria princeps, ، جلبک‌های سبز مانند: Chara sp., Chlorella sp., Closterium sp., Cosmarium sp., Gonium sp., Pediastrum duplex, Pediastrum simplex, Pleodorina sp., Scenedesmus bijugus, Scenedesmus dimorphus, Scenedesmus quadricauda, Spirogyra sp., Ulothrix sp., علفهای دریایی نظیر Cladophora sp., Enteromorpha sp., Gracilaria gracilis, Ruppia sp., بیشتر مصرف می‌کنند.
بالغین هم از نرمتنان شکم پا مثل Assiminea bifasciata و Musculus virgillae, علفهای دریایی مثل Gracilaria gracilis جلبک‌های سبز: Cosmarium sp., Pediastrum duplex, Pediastrum simplex, Spirogyra sp. دیاتومه هایی مثل Cocconeis spp., Melosira sulcata جلبک‌های سبزآبی مثل Trichodesmium sp., و سایر بیمهرگان پلانکتونی، ماهیان استخوانی، سخت‌پوستان، پاروپایان، کرم‌های غیر حلقوی و... تغذیه می‌نمایند.
• ژنتیک: تعداد کروموزوم 16 هپلوئید/گامتیک (n) و 32-32 دیپلوئید / زیگوتیک(2n) است
• ویژگی‌های رفتاری: بی‌خطر و غیر مهاجم است. بالغین در دسته های کوچک و بزرگ در مجاورت سواحل یا اطراف جزایر با صخره‌های زیاد وجود دارند.
سایر توضیحات: -
■ تولیدمثل خامه‌ماهی
تنها در آب‌های کاملا شور تخمریزی می‌کند. در 5 سالگی باغ هستند. فعالیت تولیدمثلی، اغلب در ارتباط با زمان ماه نو یا ماه کامل است، اغلب در شب‌ها و در بیشتر نقاط یک یا دو اوج فصلی دارد. در محیط طبیعی تخمریزی در مجاورت صخره‌های مرجانی و در طی ماه های گرم رخ می‌دهد و جمعیت‌های استوایی در طول سال تخمریزی می‌کنند. جنس‌ها جدا هستند و گزارشی از هرمافرودیسم نداشته است. در تخمریزی طبیعی، جمعیت تخمگزار از نظر نسبت تعداد نر و ماده تقریبا برابر است و ماده ها مقدار ناچیزی بیشتر هستند. تعیین جنسیت بسیار سخت است، چرا که هیچ تفاوت ریختی مشخصی بین نر و ماده وجود ندارد، با اینحال فرمون PGF2a (پروستاگلندین) یک راه موثر برای شناسایی نر بالغ است.
تخم خامه‌ماهی 1.1-1.2 میلیمتر قطر دارد و لارو تازه هچ شده نیز 3.5 میلیمتر است. تخم و لارو پلاژیک بوده و تا بیش از 2-3 هفته پلانکتون می‌مانند. تقسیم تخم یک ساعت بعد از ریخته شدن و تخم‌گشایی 35-36 ساعت بعد از آن شروع می‌گردد. در طبیعت، تخم‌ها احتمالا در آب‌های اقیانوسی عمیقتر و خارج از منطقه صخره‌ای رها می‌شوند. لاروهای بزرگتر به سمت ساحل مهاجرت و در اکوسیستم‌های ساحلی نظیر مانگرو و خورها تا زمان گذراندن دوره لاروی سپری می‌کنند و گاهی وارد آب شیرین نیز می‌شوند.لاروها زئوپلانکتون خوار بوده و می‌توانند در آب‌های تا 32 درجه رشد کنند. سپس به سمت ساحل می آیند و در این زمان است که با تورهای ظریف در طول سواحل شنی و مناطق مانگرو به عنوان ذخیره برای پرورش صید می‌گردند. در این زمان 10-17 میلیمتر طول دارند.
■ صید خامه‌ماهی
تور گوشگیر ثابت، تور گردان، گرگور.
■ ارزش‌های اقتصادی خامه‌ماهی
دارای ارزش بالای تجاری. صید شده و پرورش نیز داده می‌شود. در جوانی به عنوان طعمه برای صید ورزشی استفاده می‌شود.
یکی از ارزش‌های خامه‌ماهی در آبزی‌پروری است که در ادامه توضیح داده می‌شود..
↓ آبزی‌پروری خامه‌ماهی
در پرورش خامه‌ماهی، بطور خلاصه لاروها از رودخانه‌ها جمع‌آوری و در استخرهای پرورشی پرورش می‌یابند و فروخته می‌شوند. مولدین نیز در اسارت امکان نگهداری و تکثیر دارند و در آب تا 32 درجه رشد می‌کنند.
پرورش خامه‌ماهی در اندونزی، تایوان و فیلیپین از 4 تا 6 قرن پیش آغاز شده است. روش‌های پرورش در محل‌های محصور مرتبا درحال پیشرفت بوده است. از دهه1970، سرمایه‌گذاری‌های بزرگی در فیلیپین (و همچنین تایوان، اندونزی و هاوایی) در سطوح زیرساخت‌ها، تحقیقات، اعتبارات و آموزش در حمایت از صنعت پرورش خامه‌ماهی انجام پذیرفته است. به عنوان مثال، مرکز توسعه شیلات جنوبشرق آسیا(SEAFDEC)، دپارتمان آبزی‌پروری(AQD) در سال 1973 در فیلیپین با وظیفه اختصاصی پیداکردن راه حل برای مشکلات پرورش خامه‌ماهی تاسیس گردید. سازمانهای دولتی و انستیتوهای شیلاتی در یک تلاش ملی از اواسط دهه 1970 تا کنون در حال افزایش پرورش خامه‌ماهی هستند. تحقیق و توسعه سیستم‌های پرورشی، تولیدمثل و تکنولوژی‌های پرورش لارو صورت پذیرفت. تلاشی برای مطالعات ژنتیک انجام نپذیرفت اما جابجایی و تجارت لارو بین اندونزی، تایوان و فیلیپین و نقاط دیگر صورت پذیرفت. گزارشاتی وجود دارد که نشان می‌دهد خامه‌ماهی در حال حاضر به اندازه انگشت‌قد یا نوزاد در جزایر اقیانوس آرام جنوبی و سنگاپور به عنوان طعمه ماهی تن پرورش داده می‌شود.
مولدین: پرورش خامه‌ماهی سابقا یک صنعت سنتی بود که تا حد زیادی متکی بر جمع‌آوری بچه‌ماهیان وحشی بود، از این رو تحت تاثیر تغییرات سالیانه، فصلی و منطقه ای تعداد بچه‌ماهیان قرار داشت. بنابراین مشکل جهانی تولید صنعت پرورش خامه‌ماهی پیداکردن راهی برای تولید مکفی و قابل اطمینان و با کیفیت بچه‌ماهی بود. امروزه پس از چند دهه تحقیق و تلاش، بیشتر تولیدات بچه‌ماهی مزارع از طریق هچری و تکثیر مصنوعی حاصل می‌گردد. بنابراین در سیستم پرورش بچه‌ماهی هم می‌تواند از طبیعت و هم از تکثیر مصنوعی بدست بیاید
.جهت مولدسازی، بچه‌ماهی های درشت ذخیره و غذادهی می‌گردند که این نگهداری می‌تواند در قفس‌های شناور درپوش‌دار در دریا، داخل استخرهای آب شور عمیق ، یا در مخازن بتونی ساخته شده در خشکی تا زمان رسیدن به رسیدگی جنسی انجام شود که در این هنگام وزنشان حدود 1.5 کیلوگرم است. استخرهای ساخته شده در خشکی وابسته به آب تازه دریا هستند که باید به آنها پمپ گردد. مولدین در عرض پنج سال در قفس‌های شناور به بلوغ میرسند اما در استخرهای خاکی و بتونی ممکن است 8 تا1 0 سال طول بکشد.
بطور میانگین، مولدین تخمگذار برای بار اول، معمولا کوچکتر از بالغین صید شده از طبیعت هستند، در نتیجه تخمگذاران برای بار اول تخم‌های کمتری به نسبت وحشیها تولید می‌کنند، اما مولدین بزرگتر و مسن تر همانند مولدین هم اندازه شان در طبیعت تولید تخم دارند. مولدین حدود 8 ساله و 6 کیلوگرمی، حدود 3-4 میلیون تخم میگذراند. معمولا مولدین رها می‌شوند تا بطور طبیعی تخمریزی کنند و تحریک مصنوعی بطور عادی بکار نمیرود. در روزهای تخمریزی، ماهی باید کمتر غذا بخورد، اما تحرک آن بیشتر شده و رفتارهایی مثل تعقیب کردن، و جهش از آب از طلوع ماه تا صبحدم دیده می‌شود. تخمریزی معمولا حوالی نیمه‌شب انجام می‌شود، اما تخمریزی روزانه نیز دیده می‌شود.
هچری خامه‌ماهی: هچری خامه‌ماهی شامل مخازن پرورش لارو، مخازن پرورش روتیفر و جلبک‌های سبز، و مخازن پرورش آرتمیا می‌شوند. پرورش لارو می‌تواند در سیستم‌های داخلی یا خارجی و باز صورت بپذیرد که به شرایط منطقه ربط دارد. هچری می‌تواند با سیستم متراکم(ذخیره سازی بالا در تانک‌های حجیم و غذادهی و تعویض آب روزانه)، یا نیمه‌مترکم با نسبت ماندگاری 30 درصد از لاروهای تازه هچ شده انجام پذیرد. بعد از تخمه گشایی، لاروها در مخازن 50 لیتری که جنس آن می‌تواند متنوع باشد نگهداری می‌شوند و در این مخازن کلرلا وجود دارد و در طول آن از روتیفر و سپس پاروپایان یا آرتمیا بمدت 3-4 هفته به عنوان غذا استفاده می‌شود.
بعد از این مدت، اندازه نوزادان به حدود 2-3 سانتیمتری رسیده و می‌توانند به بخش نوزادگاهی منتقل گردند. بچه‌ماهیان تا قبل از مرحله پرواری ممکن است چند بار تغییر مکان داده شده و هربار شمارش و رقم‌بندی گردند. بچه‌ماهیان بسیار آسیب‌پذیر هستند و بعضی در طی این مراحل می‌میرند. تکنولوژی‌های نگهداری و جابجایی بچه‌ماهیان تولید شده همچنان در حال تکمیل و توسعه است.
معمولا بچه‌ماهیان برای جابجایی، در یک مکان سرد در مخزنی پلاستیکی یا ظروف گلی قرار داده می‌شوند که 100-500 لیتر حجم دارند و آب آنها نیز 10-25 درصد اکسیژن محلول دارد و این آب روزانه تعویض می‌گردد. فروشندگان ممکن است بچه‌ماهی را 1تا7 روز در این حالت نگهداری کنند. ممکن است بچه‌ماهی را بتوان تا 1-2 هفته روی بستری از آرد گندم یا تخم مرغ پخته نگهداری کرد اما بلافاصله شروع به مردن می‌نماید. اخیرا غذاهای میکروسکوپی و کپسوله شده بصورت تجاری فراهم شده‌اند اما قیمتشان در مقایسه با غذاهای زنده بسیار بالاست.
بخش نوزادگاهی: سیستم نوزادگاهی در کشورهای گوناگون روش‌های متفاوت دارد. در تایوان که سیستم‌های هچری و نرسری مجاور هم هستند، خامه‌ماهیان در استخرهای خاکی یا مخازن بتنی با تراکم زیاد و بیش از 2000در لیتر نگهداری می‌شوند. در اندونزی، این سیستم شامل تانک‌های 1-2 تنی بتنی یا مجموعه مخازن پله ای است. در فیلیپین بخش نوزادگاهی پیوسته با بخش پرواری است. نوزادان با غذاهای بنتیک میکروسکوپی که بطور طبیعی پرورش داده شده‌اند نظیر غذای محلی "لب لب" که روی بستر غنی شده استخرها رشد می‌کند تغذیه می‌شوند. پرورش نوزادگاهی در تورهای نایلونی سبک "هاپا" که دراستخرهای لب شور یا تالاب‌ها و یا دریاچه‌های آب شیرین نصب می‌شوند هم انجام می‌شود. وقتی غذاهای طبیعی تمام می‌شوند، غذاهای دستی نظیر سبوس برنج، سبوس ذرت، نان بیات یا غذاهای فرموله جایگزین می‌گردند. لاروها در عرض 4-6هفته، به ماهیان نوزاد 5-8 سانتیمتری تبدیل می‌شوند که اندازه مناسب جهت رهاسازی در استخرهای پرواری یا قفس‌های پن است. برحسب دوره مورد نظر پرواری، ماهیان نوجوان یا خامه‌ماهیان انگشت‌قد به بخش نوزادگاهی و یا مخازن نگهداری انتقالی جهت رسیدن به سایز موزد نظر 30-40 گرمی منتقل می‌شوند. مرحله نوزادگاهی از بچه‌ماهی به انگشت‌قد، معمولا 70 درصد بازماندگی دارد.
روش‌های پرواری: خامه‌ماهی ممکن است در استخر، پن و یا قفس پرواری گردد.
::
پرواربندی در استخر: این عمل می‌تواند در آب‌های کم‌عمق یا عمیق باشد. در آب‌های کم‌عمق که در اندونزی و فیلیپین شروع شده، خامه‌ماهیان بشکل سنتی در استخرهای لب شور که دارای جلبک‌های بنتیک است پرورش می‌یابند که میزان این جلبک‌ها با انواع کود افزوده میشد. اگر میزان این جلبک‌ها کافی باشد، همان برای خامه‌ماهی کافیست، در غیر اینصورت غذاهای دیگری مثل لب لب اضافه می‌گردد. در مدل پرورشی آب عمیق، از اواسط دهه 1970 و در پاسخ به کم سود بودن روش کم‌عمق و محدودیت محیط‌های مانگرو و زمین بوجود آمد. آب‌های عمیق محیطی پایدارتر و امکان افزایش دوره پرواری به فصل زمستان را منجر می‌شود. عمق این استخرها حدود 3 متر است. بیشتر استخرهای خامه‌ماهی در فیلیپین و اندونزی گسترده و نیمه‌مترکم است و استخرهای کم‌عمق دارد که مشکلات زیادی ایجاد می‌کند. در مقابل در تایوان از روش‌های عمیق استفاده می‌گردد.
:: پرواربندی در پن (Pen): این سیستم در 1979 در مناطقی از در فیلیپین ایجاد گردید. در آن زمان منطقه مورد نظر تولید اولیه بالایی داشت که نیازهای خامه‌ماهی را برآورده می‌ساخت. سپس با افزایش پن ها، نیاز به تغذیه دستی ایجاد شد. این روش سپس به مناطق بین جزر و مدی نیز راه یافت. در پرورش در پن، به میزان 30000تا35000 بچه خامه‌ماهی انگشت‌قد به پن ریخته می‌شود و غذای تجاری داده می‌شود. گاهی بیماری در بین پن ها گسترش یافته و خسارات زیادی ایجاد می‌کند.
:: پروار بندی در قفس: قفس‌های پرورش ماهی کوچکتر و محدود تر هستند و میتوان آنها را در آب‌های کم‌عمق نیز بکار برد. پروش در قفس خامه‌ماهی بیشتر در آب‌های دریایی موازات سواحل انجام می‌شود نسبت تراکم در فیلیپین کاملا بالا و از 5تا30 عدد در متر مکعب است.
■ وضعیت ذخایر خامه‌ماهی
در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت "کمترین نگرانی" (LC) است.
■ بهداشت و بیماری‌های خامه‌ماهی
بیماری‌ها و انگلهای گوناگونی در خامه‌ماهی در سیستم پرورشی یا وحشی دیده شده است از جمله: بیماری باکتریایی فین روت، بیماری کرم لنگری، نماتودها، بیماری انگلی تریکودینوزیس، بیماری انگلی اسکولکس، کریپتوبیا، بیماری کاذب قارچی آپیوزوما، انگل ترانسورسوترما، امبی فیرا، ریبوسفیدیا، تریپارتیلّا، سراتومیکسا، لپتوتکا، جنولینئا، ایزورکیس، هاپلورکیس، هتروفیوزیس، پروسرو وم، پوستودیپلوستوموم، اکانتوسفالوس، کاوزوما، کالیگوس، الیتروپوس، ایکتیوکزنوس و بیماری وباکتریایی ویبریوزیس.
○ تصاویر و فیلم از خامه‌ماهی:
|
