:: ماهیان دریای خزر ایران ← خانواده اردک‌ماهیان ← گونه اردک‌ماهی
» این گونه در بخش ماهیان آب‌های داخلی نیز مورد اشاره قرار گرفته است.
■ سیستماتیک:
■ نام علمی گونه: Esox lucius (Linnaeus, 1758)j
:: نام فارسی و محلی ایران: اردک‌ماهی، -.
• اسامی محلی » شوک، چکاب
:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Esociformes (راسته: کپورماهی‌سانان)
← Family: Esocidae (خانواده: اردک‌ماهیان) (En: Pikes)
← Genus: Esox (جنس: اردک‌ماهی)
← Species: Esox lucius (گونه: اردک‌ماهی)
:: نام انگلیسی: Northern pike و نیز Common pike, Pike, Pickerel, Great northern pike
• سایر زبان‌ها: روسی » Shchuka.
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Esox boreus, Esox estor, Esox lucius bergi, Esox lucioides, Luccius vorax,Trematina foveolata
:: ریشه لغوی: Esox: از واژه isox (یونانی) و نیز مرتبط با ریشه سلتیک eog, ehawc=آزادماهی / lucius: نام لاتین گونه
■ کشورهای محل زندگی اردک‌ماهی:
• گزارش‌شده از ایران، و کشورهای دیگر نظیر:
آلبانی، ارمنستان، آذربایجان، بلژیک، بوسنی و هرزگوین، بلغارستان، کانادا، چین، کرواسی، جمهوری چک، دانمارک،استونی، فنلاند، فرانسه، گرجستان، آلمان، یونان، مجارستان، ایتالیا، قزاقستان، لتونی، لیتوانی، لوکزامبورک، مقدونیه، مولداوی، موناکو، مغولستان، هلند، نروژ، مجارستان، رومانی، روسیه، صربستان، اسلواکی، اسلونی، سوئد، سوئیس، ، ترکیه، ترکمنستان، انگلستان، اکراین، آمریکا و ازبکستان
::معرفی شده به: الجزایر (از فرانسه)، جزایر آزور(متعلق به پرتقال در اقیانوس اطلس)، اتیوپی (از ایتالیا)، ایرلند (از انگلستان)، ماداگاسکار(ناموفق)، مراکش (از فرانسه)، پرتقال، اسپانیا (از فرانسه)، تونس (از فرانسه، احتمالا نا موفق) و اوگاندا (احتمالا از فلسطین اشغالی).
»» در اکوسیستمهایی که اردک‌ماهی به آنها معرفی شده، مواردی از تاثیر سوء آن بر اکوسیستم گزارش شده است.
■ زیستگاه‌های گزارش‌شده اردک‌ماهی:
حوضه آبریز دریای خزر(در خود دریا کمتر است)، در برخی از حوضه های آبی ایران مثل دریاچه ولشت، بصورت پیوندی وجود دارد.
دریای آرال، منطقه پاله آرکتیک، اکوسیستم های آبی آمریکای شمالی(بومی یا پیوندی)، دریای بالتیک، دریای نروژ، آمودریا، کامچاتکا(روسیه)، رود آدور(جنوب غرب فرانسه)، رود آنادیر (شمال شرق سیبری)، رود دانوب، رود دن، رود الب، رود کوبان(روسیه، شمال قفقاز)، رود اومبرونه (ایتالیا)، رود اونگا(شمال غرب روسیه)، رود رون(فرانسه)، دریاچه بایکال، رود اوب (غرب سیبری)
■ ویژگی‌های زیستگاه اردک‌ماهی:
ساکن آب‌های شیرین و لب‌شور. نزدیک بستر. مهاجر در رودخانه.
در عمق 0 تا 30 متری و معمولا 1 تا 5 متری حضور دارد.
ساکن آب‌های نیمه‌گرمسیری با دمای 10 تا 28 درجه سانتیگراد.
آب‌های شفاف دارای پوشش گیاهی(جهت شکار لابلای گیاهان مخفی می‌شود.)، آبگیرهای ساکت، آب‌های حاشیه‌ای رودخانه‌های بزرگ، تالاب‌ها و بخش‌های پائین دست رودخانه‌ها که جریان کمتری دارند.
مختصات جغرافیایی: از 74°شمالی تا 36°شمالی و 167°غربی تا 180°شرقی
■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک اردک‌ماهی:
• شکل بدن: باله پشتی دارای 6 تا 8 شعاع سخت و 17 تا 25 شعاع نرم | باله مخرجی دارای 4 تا 7 شعاع سخت و 10 تا 22 شعاع نرم | باله سینه‌ای 1 شعاع سخت و 14 تا 17 شعاع نرم دارد | باله شکمی 1 شعاع سخت و 9 تا 11 شعاع سخت | 57 تا 65 مهره | پوزه کشیده، دهان بزرگ | باله پشتی تقریبا موازی باله مخرجی | 105 تا 148 فلس روی خط جانبی (55 تا 65 تای آنها منفذدار) | 12 تا 14 ردیف فلس در بالا و 14 تا 17 ردیف فلس در پائین خط جانبی دارد | خط جانبی به سمت عقب خمیده می‌شود | پوزه پهن و دراز شبیه منقار اردک | دهان دارای تعداد زیادی دندانهای تیز است | باله‌های پشتی و مخرجی به سمت عقب خمیده است | باله سینه‌ای کوچک و زیر سرپوش آبششی است. | باله های زوج گرد و پارو مانند هستند | باله دمی کم و بیش دو شاخه و 19 شعاع دارد.
• اندازه: حداکثر طول در دنیا حدود 1.5 متر است، اما اندازه میانگین آن 40 تا 50 سانتیمتر است.
فراوانترین گروه طولی در تالاب انزلی 36 تا 40 سانتیمتر، و در تالاب‌های استان مازندران مخصوصا لپوی روستای زاغمرز ( توابع بخش مرکزی شهرستان بهشهر در استان مازندران ایران) حدود 35 سانتیمتر است.
حداکثر وزن ثبت شده در دنیا 28 تا 35 کیلوگرم گزارش شده است. در ایران بیشترین دامنه وزنی این ماهی، زیر یک کیلوگرم است.
رشد این ماهی در تالاب انزلی، کمتر از سایر مناطق حوضه خزر است.
• طول عمر: حداکثر سن اردک‌ماهی، در دنیا، 30 سال گزارش شده است. در ایران، اردک‌ماهی تالاب انزلی در دامنه سنی 1 تا 8 ساله قرار می‌گیرند. (50 درصد 2 تا 4 ساله).
• غذا: اغلب ماهی‌خوار است، اما در زمان‌هایی به شدت از قورباغه و یا خرچنگ‌های دراز و غیره تغذیه می‌کند.
:: در کشورهایی دیگر: جنس‌های Abramis ، تخم و لارو Acipenser، Rutilus ، Carrassius، Clupeonella، Cobitis ، Lampetra ، Pungitius Salmo ، Scardinius ، Silurus ، Vimba(در روسیه) ، و در کشورهای دیگر نیز جنس‌هایی علاوه بر جنس‌های ذکر شده نظیر: Clupea ، Coregonus ، Cottus ، Cyprinella ، Cyprinus ، Dallia ، Dorosoma ، Gasterosteus ، Gobio ، Gymnocephalus ، Lepomis ، Leuciscus ، Lota ، Micropterus ، Nemacheilus ، Osmerus ، Perca ، Phoxinus ، Pimephales ، Platichthys ، Pomoxis ، Salaria ، Sander و Tinca در رژیم غذایی اردک‌ماهی دیده میشوند
علاوه بر ماهی، اردک‌ماهیان بسته به دوره سنی خود، غذاهای دیگری نیز مصرف می‌کنند. از جمله این غذاها که به آن اشاره شده: انواع سوسکها و Alderfly ها (از Sialidae) ، کلادوسرا نظیر جنس‌های Keratella ، Bosmina، Asellus و Eurycercus و نیز Caddis fly (از تریکوپترا) ، cranefly(از Tipuloidae). خرچنگ دراز(در کانادا) ، پلانکتونهایی نظیر سیکلوپس، سنجاقک، قورباغه، سمندر آبی، زالو، mayfly (از افمنوپترا)، midges (از Diptera)، سخت‌پوستان مثل جنس Procambarus و موشهای آبی.
:: در ایران: غذای اردک‌ماهی در تالاب انزلی، ماهی ;hvhs ( Carrassius auratus ), است، همراه با تیزه‌کولی ( Hemiculter leucisculus ) و شیشه‌ماهی ( Atherina boyeri ).
در تالاب‌ها و رودخانه‌های مازندران بسته به محل: ماهی کولی ( Alburnus alburnus ) ، گامبوزیا (Gambusia holbrooki )، کفال سالینس ( Chelon saliens ) و کاراس (Carassius ).
»» اردک‌ماهی همنوع خوار است. در بعضی دریاچه‌ها که تنوع ماهیان کم است، اردک‌ماهیان جوان از بی‌مهرگان، و اردک‌ماهیان بالغ از سایر اردک‌ماهیان تغذیه می‌نمایند.
• ژنتیک: تعداد کروموزوم‌های Diploid/ zygotic(2n): 50-50، در بعضی گزارش‌ها 36-36 ، 46-46 یا 48-48 و کروموزوم‌های Haploid/ gametic (n)، 25 و بعضی گزارش‌ها 18 است.
• خصوصیات رفتاری: شکارگری ماهر است. مدفوع اردک‌ماهی، برای ماهیان دیگر جنبه هشدار دارد، از این رو اردک‌ماهی نیز عمل دفع را دورتر از مکانی که شکارگری می‌کند انجام می‌دهد.
اغلب مهاجرت نمی‌کند، اما موارد جابجایی و شنای طولانی در آن دیده شده است. معمولا انفرادی زندگی کرده و بسیار به قلمرو خود وابسته است.
اردک‌ماهی، ماهی آب شیرین است، اما وارد آب‌های لب شور نیز می‌شود.
علیرغم متعدد برای پرورش اردک‌ماهی، این گونه هرگز "اهلی" نشده و غذای دستی قبول نمی‌کند.
سرعت اردک‌ماهی، تا نزدیک 3 متر بر ثانیه اندازه‌گیری شده است.
• سایر توضیحات: تخم و لارو اردک‌ماهی، مورد تغذیه سایر ماهیان، حشرات آبزی، پرندگان آبزی و پستانداران آبزی و وابسته به آب قرار می‌گیرد.
■ تولیدمثل اردک‌ماهی:
اردک‌ماهی یک بار در سال و بصورت فصلی تخمریزی می‌کند. مولدین به نواحی کرانه ای، و یا بالا دست رودخانه‌ها و نواحی مردابی مهاجرت می‌کنند. تخمریزی عموما در طول روز انجام می‌شود. مولدین بصورت جفتی، و یا یک ماده بزرگ و یک یا دو نر کوچکتر با هم دیده می شوند. مولدین به آب‌های کم‌عمق پوشیده از گیاهان رفته و تخم و اسپرم را همزمان و به شکل نامنظم رها می‌کنند. تخم‌ها حدود 2 تا 5 روز در نواحی دارای جریان کم و دارای گیاهان شناور به سر می‌برند. اردک‌ماهی از تخم و لارو محافظت نمی‌کند. در هر مرحله از تخم ریزی، تنها 5 تا 60 تخم رها می‌شود. این عمل هر دقیقه تکرار می‌شود و ماهی در بین این دفعات تخمریزی استراحت می‌نماید. بنابراین فرایند تخمریزی چندین ساعت یا چند روز به طول می‌انجامد. در زمان‌های بین تخمریزی، ممکن است نر و ماده با هم بمانند، و یا اینکه عمل تخمریزی را با نر یا ماده دیگر ادامه بدهند. مولدین ممکن است تا 14 هفته در مکان تخمریزی بمانند، اما اغلب حداکثر 6 هفته در محل تخمریزی هستند.
لاروها دمای حدود 16 درجه را ترجیح میدهند. دوره لاروی حدود 34 روز طول می‌کشد.
وزن خشک نوزادان پس از تخمه‌گشایی 190 میکروگرم، و در زمان تکامل (متامورفوز) 10830 میکروگرم است. مصرف اکسیژن لاروها 3.17 (QO2; µl/mg/h) در دمای حدود 18.3° سانتیگراد است.
هم آوری این ماهی به ازای هر کیلوگرم وزن بدن (هماوری نسبی) برابر 40000 تا 45000 عدد و حدود تغییرات آن 7000 تا 220000 عدد تخمک است. در رودخانه اورال، ماهیانی با طول 36 تا 60 سانتیمتر، با 8300 تا 43000 عدد تخمک گزارش گردیده است. در جنوب دریای خزر و حوضه آبریز آن، این ماهی از بهمن لغایت فروردین ماه، در تالاب‌ها و مصب رودخانه‌ها که دمای آب 8 تا 14 درجه و پوشش گیاهی کافی است، در عمق حدود 1 متری تخمریزی می‌کند.
■ صید اردک‌ماهی:
اردک‌ماهی از گونه‌های بسیار جذاب در صید ورزشی است.
صید آن توسط تورهای پره نیز انجام می‌شود. در سال 1374، حدود 400 کیلوگرم از این ماهی فقط در دریا صید شده است.
■ ارزش‌های اقتصادی اردک‌ماهی
از لحاظ صید تجاری و ورزشی، بسیار ارزشمند است. در آکواریوم‌های شهری قابل نگهداری است.
■ وضعیت ذخایر اردک‌ماهی:
در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت "کمترین نگرانی" (LC) است، اما این گونه در ایران نیازمند حفاظت (CD) است.
عوامل محدود کننده جمعیت اردک‌ماهی، شامل:
تخریب زیستگاه‌ها در ایران از مهمترین عوامل بازدارنده جمعیت اردک‌ماهی هستند.
■ بهداشت و بیماری‌های اردک‌ماهی
اردک‌ماهی می‌تواند مورد هجوم انگل‌های گوناگونی قرار بگیرد، از جمله انواعی از کرم‌های نواری که در صورت مصرف گوشت اردک‌ماهی توسط انسان، بدون طبخ مناسب، می‌تواند انسان را نیز مبتلا کند.
اردک‌ماهی می‌تواند به عنوان میزبان واسط برای سستودهایی عمل کند که تاثیرات مرگباری روی ماهیان دیگر (مثلا جنس Coregonus) بگذارد. همچنین دسته‌هایی از ترماتد‌ها نیز می‌توانند ایجاد سیست های نامشخص روی پوست اردک‌ماهی بنمایند.
مقاومت آن در برابر آلودگی زیاد است. در دریای خزر محدود است.
○ تصاویر و فیلم از اردک‌ماهی |
