• خلیج فارس از دیدگاه زمینشناختی:
خلیج فارس بازمانده گودال بزرگی است که از دوران گذشته زمینشناختی – تحت تاثیر فشار ناشی از آتشفشانهای فلات ایران بوده است و پایداری فلات عربستان در برابر این واکنشها تکتونیکی سبب ایجاد و توسعه پهنا – ژرفای آن شده است (درویش زاده، 1370).
دانشمندان زمینشناس معتقدند که در دوران اول زمینشناسی، حدود پانصد میلیون سال پیش از این، خشکیهای نیمکره جنوبی به هم پیوسته بودهاند و قاره واحدی به نام گندوانا را تشکیل داده بود. این قاره بزرگ از یک سو سراسر برزیل و آفریقای جنوبی و از سوی دیگر قسمتی از هند و گوشهای از ایران و عربستان و تمام استرالیا و قطب جنوب را در بر میگرفته است .
140 میلیون سال قبل در آغاز دوران دوم شکاف بین اروپا و آمریکا وسیعتر گشت و شکاف بین هند و استرالیا – زمینه تشکیل اقیانوس هند را فراهم ساخت. 45 میلیون سال قبل در آغاز دوره سوم – حوضه اقیانوس اطلس پیدا شد. آمریکای جنوبی از آفریقا جدا شد و استرالیا نیز از قطب جنوب دور افتاد و به طرف شرق حرکت کرد و سپس اقیانوس هند تشکیل شد. شکاف بین آسیا و آفریقا نیز مقدمه پیدایش دریای مکران (عمان) را فراهم ساخت. در 35 میلیون سال قبل در اواسط دوران سوم – شکاف مکران گسترش یافت و شبه جزیره هندوستان ابتدا به طرف شرق و سپس به شمال تغییر جهت داد و دنباله شکاف مکران به صورت خلیج باریکی درآمد که آغاز پیدایش خلیج فارس را اثبات میکند.
بعدها بر اثر جنبشهای بزرگ مرکزی زمین، در این قاره شکستها و جدائیها روی داده، اقیانوس هند گستردگی بیشتر یافته و با دریای بسیار پهناوری که تتیس نامیدهاند پیوستگی یافت است. دانشمندان میگویند دریای بسیار وسیع و گسترده تتیس سراسر منطقه وسیعی را که اکنون جزایر مالزی و کشورهای: هند، پاکستان، ترکیه، ایران و سرزمینهای قفقاز در آن واقع است را میپوشانده است .
پس از گذشت هزاران سال (در دوران سوم) چینخوردگیهای عظیمی در زمین بوجود آمده که بر اثر آن کوههای آلپ البرز و هیمالیا پدیدار شدهاند و آن دریای عظیم قطعه قطعه شد که حاصل آن دریای سیاه، دریاچه خزر (کاسپین) دریاچه آرال و غیره از بقایای آن است. به دنبال این تحولات سی و پنج میلیون سال پیش از این زمان، در دوران سوم معرفه الارضی شبه جزیره هندوستان اول به جانب خاور، سپس به سوی شمال بالا رفت و بر اثر جنبشها در دنباله شکاف مکران (عمان) خلیج فارس پیدا شد. دریای سرخ و خلیج عدن و کوههای فلات پهناور ایران حاصل شکستگیها و جنبشهای دیگر است.
خلیج فارس در آغاز، بسیار پهناور و وسیع بوده، به صورتیکه قسمت بیشتر جلگههای برازجان، بهبهان و خوزستان ایران را تا به کوههای زاگرس تا اواخر دوره سوم زمینشناسی در زیر آب بودهاند و رودهای دجله و فرات جدا جدا به آن دریا میریختهاند . ( فرهانی 1372 – 21 )
جنوب آسیا پس از چینخوردگیها عهد سوم و متلاشیشدن قاره گندوانا بارها در معرض تهاجم و تجاوز آبهای اقیانوس هند واقع شد، سرزمین سراندیب بر اثر جزر و مدهای مهیب از هند جدا افتاد و مالایا، هندوستان و عربستان بر اثر تجاوز آب به شکل شبهجزیره در آمدند و دریای سرخ که در آغاز از متلاشی شدن دریای عظیم تتیس و پیدایی آن تنها با مدیترانه راه داشت از طریق باب المندب به اقیانوس هند مربوط گردید. خلیج فارس امروزه با وسعتی در حدود 237473 کیلومتر مربع (اندازهگیری شده توسط مدیریت هیدروگرافی سازمان جغرافیایی ایران، سال 1386) پس از خلیج مکزیکو و خلیج هودسن سومین خلیج بزرگ جهان محسوب میشود.
لازم به ذکر است که مطالعات پارسر در خلیج فارس بیش از شش سطح را نشان میدهد که آثار آن در اعماق 9 – 18 و 100 متری عمق خلیج فارس ردیابی شده اند. وی بر اساس شواهد مرفولوژیک اثبات کرده است که حداقل 3 بار خلیج فارس تا مجاورت تنگه هرمز عقب نشینی کرده و خشک شده است.اما طبق مطالعات پارسر این رخدادها همگی قبل از 17 تا 20 هزار سال پیش اتفاق افتاده است.(رامشت 1382 – 28).
• موقعیت خلیج فارس:
دریای پارس یا خلیج فارس (به عربی الخلیج الفارسی) در 24 تا 30 درجه و 30 دقیقه عرض شمالی و 48 تا 56 درجه و 25 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد . خلیج فارس امروزی بخش کوچکی از گستره آبی پهناوری است که در روزگاران قدیم دریای پارس نامیده میشد زیرا در گذشته دریای پترس تمامی دریای مکران (عمان ) و بخشی از اقیانوس هند را تا حدود رود سند در بر میگرفته است.
خلیج فارس امروزه به آبراهی تلقی میشود که در امتداد دریای مکران (عمان) قرار گرفته و با کشورهای باستانی ایران و کشورهای عربی عربستان، کویت، قطر، امارات، بحرین، عمان و عراق مرز آبی مشترک دارد. از آنجایی که از یک سوی ایران بیشترین مرز مشترک آبی را در دریای پارس دارد و از سوی دیگر در تشکیل تمدن باستانی این منطقه نقش اصلی را ایفا کرده است و همچنین در طول تاریخ کنترل و فرامانروایی دریای پارس نزد ایرانیان بوده است ، از این روی ایران به عنوان میراث دار اصلی این منطقه محسوب می شود و بارزترین مشخصه آن نیز نام این پهنه آبی است که به نام ایرانیان در طول سه هزار سال گذشته ثبت شده است. متاسفانه کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس مانند (بحرین، قطر، کویت، امارات متحده عربی...) اکثرا قراردادی، کوچک و جدید التاسیس هستند و مرزهای کشورشان بوسیله اراده و خواست کشورهای استعماری جهان تقسیم بندی شده است. هیچ پژوهشگری در کتابهای تاریخی خاورمیانه نامی از کشورهایی مانند قطر، امارات، کویت و... نمیتواند پیدا کند . تنها از بحرین در کتابهای تاریخی چند بار نام برده شده است که آنهم به دلیل این می باشد که بحرین بخشی از سرزمین ایران و تمدن کهن بوده است و مردمانش فارسی و عربیزبان بوده اند و طی چند دهه گذشته به خواست استعمار انگلستان از ایران تجزیه شده است. از این جهت کنترل و نقش کلیدی این دریای بزرگ و استراتژیک از گذشته در اختیار ایران قرار داشته است.
خلیج فارس از شرق از طریق تنگه هرمز و دریای مکران (عمان) به اقیانوس هند راه دارد و از غرب به رودخانه اروندرود در خوزستان ایران که حاصل پیوند دو رودخانه دجله و فرات در عراق و الحاق رود کارون در ایران به آن است ختم میشود. طول خلیج فارس از تنگه هرمز تا آخرین نقطه پیشروی آن در جانب مغرب حدود 805 کیلومتر است .
• آب و هوا، عمق، طول و عرض جغرافیایی خلیج فارس
خلیج فارس به عنوان گرمترین پهنه آبی دنیا شناخته شده است و از نظر آب و هوایی شرایط خشک و نیمهاستوایی دارد، عریض ترین بخش آن 180 مایل است و عمیق ترین نقطه آن 93 متر در 15 کیلومتری تنب بزرگ ، و کم عمق ترین بخش آن در غرب بین 10تا 30 متر است . عمق کم خلیج فارس باعث شده است که خشکی مرتب بدرون دریا پیشروی نماید. در عین شوری زیاد آب، 200 چشمه آب شیرین در کف و 25 چشمه کاملاً شیرین در سواحل این دریا جریان دارد که همگی از کوههای زاگرس یا پارس ایران سرچشمه میگیرند، اروند، کارون، دیاله، زاب، جراحی، مند، دالکی و میناب بزرگترین و پرآبترین رودهایی هستند که به خلیج فارس میریزند. گرمای هوا گاهی در تابستان 50 درجه و برودت آن در زمستان تا 3 درجه گزارش شده است. بنادر کیش، بندرعباس، خرمشهر، دبی، شارجه، ابوظبی، کویت، بحرین، دوحه، و بصره، خلیج فارس را به قطب اقتصادی و توریستی جهان تبدیل کرده است. خلیج فارس از نظر ژیوپلتیک، استراتژیک، انرژی و همچنین تاریخ و تمدن، یک پهنه آبی مهم و منحصر به فرد در کل جهان محسوب میشود، به طوریکه چشم طمع کشورهای سودجوی جهان که فاقد پشتوانه فرهنگی و تمدنی هستند و با قدرت نامشروع خود بر بسیاری کشورهای جهان و بخصوص عربی منطقه خاورمیانه حکرمانی میکنند همیشه به این نقظه معطوف بوده است. کشفیات باستانشناسی سالهای اخیر در دو طرف سواحل شمالی و جنوبی خلیج فارس ثابت می کند که این پهنه آبی یکی از مهمترین و شاید اولین مرکز سکونت انسانها است و گهواره و مرکز تبادل تمدنهای زیادی مانند ایلامی، سومری، آکدی، آشوری، بابلی، مادی، پارسی، یونانی، اسلامی و... بوده است. به طور نمونه منطقه جیرفت در شهر کرمان ایران به قدمتی بالغ بر شش هزار سال شهرنشینی و تمدن مکتوب شهرت جهانی دارد که خلیج فارس پل ارتباطی این شهر محسوب میشده است.
خلیج فارس امروزه با وسعتی در حدود 237473 کیلومتر مربع (اندازه گیری شده توسط مدیریت هیدروگرافی سازمان جغرافیایی ایران، سال 1386) پس از خلیج مکزیکو و خلیج هودسن سومین خلیج بزرگ جهان محسوب میشود.
خلیج فارس با توجه به آنکه به اقیانوس هند راه دارد و به دریای مکران نیز متصل است با اینحال از کمعمقترین دریاها (که 93 متر بیشترین عمق آن است) محسوب میشود و در ردیف دریاهای بالتیک و خلیج هودسن قرار دارد. این در حالی که عمق دریای مکران در برخی نقاط به 3000 متر نیز میرسد و عمق دریای سرخ هم از 1000 بیشتر است. میانگین ژرفای خلیج فارس 30 متر است. این پهنه آبی قدیمیترین دریایی است که بشر آن را میشناخته است بر پایه نقشههای تکتونیک خلیج فارس جزء کانونهای زلزله خیز ایران است دانشنامه بریتانیکا در این خصوص نوشته است " آخرین حرکتی که خلیج فارس در معرض آن قرار داشته و دارد عبارت است از بالا آمدن تدریجی است زلزله در خلیج فارس و گاهی بسیار شدید است.
• ژئومورفولوژی خلیج فارس
از نظر ریختشناسی، خلیج فارس نامتقارن و شیب ساحل جنوبی آن آرامتر از ساحل شمالی است. به عبارت دیگر ، محور طولی خلیج فارس آن را به دو قسمت تقسیم میکنند یکی تک شیب پایدار جنوبی که پیش بوم سپر عربستان است و شیب بسیار آرام دارد و دیگری بخش ناپایدار شمالی است که قسمتی از رشته کوههای چین خورده زاگرس و تغییرات شیب آن 175 سانتیمتر در هر کیلومتر است. کرانه جنوبی خلیج فارس، به ویژه در شرق شبه جزیره قطر، منطقه وسیع و کم عمقی (10 تا 20 متر) است که به طور عمده با ریختشناسی بست، محیط تبخیری و منطقه جزر و مدی مشخص است.
این دریا، از رسوبات سخت و بلند با اشکال خطی ساخته شده و با واسطه یک دشت ساحلی باریک، با دریا در ارتباط است. منطقه کمشیب کرانه جنوبی و دریای کم ژرفای آن با تاقدیسهایی با یالهای کم شیب با روند شمالی به جنوبی تا شما شرقی- به جنوب غربی ، اغلب میدانهای نفتی بزرگی را میسازند. تاقدیسهای قطر، رودخان و بحرین اغلب چهرههای توپوگرافی Topography کم شیبی را تشکیل داده اند که با سیستمهای گسلی کنترل میشوند. از سوی دیگر ، کرانه شمالی خلیج فارس، کرانه ای کوهستانی با روند شمال غربی است که پشته های تاقدیسی با بلندی بیش از 1500 متر هستند. به همین دلیل ، ساختارهای کرانه شمالی، از دیدگاه هندسی، با آنچه که در کرانه جنوبی است، تفاوت دارد. برخورد ساختارهای کرانه غربی و رشته کوه زاگرس، توپوگرافی زیر دریایی خلیج فارس را تشکیل میدهد. گرچه شیب بستر بسیار آرام است، ولی حدود 20 جزیره و تعدادی پشتههای کوتاه و بلند زیردریایی در آن وجود دارد که بیهنجاریهای توپوگرافی را تشکبیل می دهند. جزایر ایرانی خلیج فارس به صورت پشتههای کشیده و موازی ساحل و یا کم و بیش دایرهایشکل هستند. از گروه نخست ، قشم و کیش را میتوان نام برد که در واقع دنباله زاگرس بوده و بر اثر بالا آمدن سطح آب به صورت جزیره درآمدهاند. ولی جزایر گرد مانند هرمز، ابوموسی و... گنبدهای نمکی سری هرمز هستند. سطح جزایر خلیج فارس، از رسوبات تخریبی و مارن تشکیل شده که کم و بیش صدف دارند. خاک آنها شور و یا گچ دار است و به همین دلیل رشد گیاهان، محدود به انواع خاص است
• جهت آشنایی با خانواده ماهیان خلیج فارس و دریای عمان، از منوی بالای صفحه وارد بخش خانواده بشوید، و از آنجا جزئیات گونه های مربوط به هر خانواده را مشاهده فرمایید.