:: ماهیان خلیج فارس و دریای عمان ← خانواده شگ‌ماهیان ← گونه ماهی صبور

»» سیستماتیک:

»» این ماهی در بخش آب‌های داخلی نیز مورد اشاره قرار گرفته است.

■ نام علمی گونه: Tenualosa ilisha (Hamilton, 1822)jj
:: نام فارسی و محلی ایران: صبور، -
• اسامی محلی » زبور

:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Clupeiformes (راسته: شگ‌ماهی‌سانان)
← Family: Clupeidae (خانواده: شگ‌ماهیان) (En: Herrings, shads, sardines, menhadens)
← Subfamily: Dorosomatinae (زیرخانواده: شدهای جگرسیاه)
← Genus: Tenualosa (جنس: صبورها)
← Species: Tenualosa ilisha (گونه: ماهی صبور)

:: نام انگلیسی: Hilsa shadو نیز: Hilsa, Ilish, Ilisha,
• کشورهای عربی حاشیه خلیج پارس و دریای عمان و سایرین: سردین، عیدة، ام،
:: برخی از اسامی مترادف علمی قدیمی، یا غیر معتبر:Hilsa ilisha, Clupanodon ilisha, Clupea ilisha, Macrura ilisha ...
:: ریشه لغوی:Tenualosa : از واژه tenuis (لاتین) =نازک + alausa (لاتین)= نام یک ماهی

■ کشورهای محل زندگی ماهی صبور

• گزارش‌شده از آب‌های ایران و نیز
بحرین، بنگلادش، هند، عراق، کویت، مالزی، میانمار، عمان، پاکستان، قطر، عربستان، سریلانکا، امارات متحده
احتمال وجود آن در چین و ویتنام هست.

■ زیستگاه‌های گزارش‌شده ماهی صبور

• بومی در خلیج فارس و دریای عمان، حوزه رودخانه های دجله و کارون، منابع آبی گوناگون استان خوزستان و بوشهر نظیر اروندرود، بهمنشیر، بخش شمالی خلیج فارس، دریای عمان، و نیز:
اقیانوس هند، خلیج بنگال، دریای عرب، و حوضه رودهای گوداواری(هند)، گنگ، رود کاوری(هند)، دریاچه و تالاب چیلیکا(هند).

■ ویژگی‌های زیستگاه ماهی صبور

ساکن آب‌های شور، لب شور و شیرین، پلاژیک-نریتیک و رودرو.
تا عمق 200 متری حضور دارد.
در مناطق گرمسیری دیده ساکن است.
در فصل مهاجرت به رودخانه آبی را ترجیح می‌دهد که درای pH خنثی یا اندکی قلیایی و دما حدود 22.5 درجه سانتیگراد و اکسیژن محلول نسبتا بالا و شوری حدود 1.2 جزء در هزار و عمق آب بین 3 تا 7 متر و جریان آب نسبتا آرام و دارای بستری لجنی یا ماسه‌ای باشد.
اما در فصل مهاجرت به دریا بیشتر محیطی را ترجیح می دهد‌که pH قلیایی، دما بین 27 تا 29 درجه سانتیگراد، اکسیژن محلول کاهش یافته نسبت به فصل مهاجرت و شوری آن افزایش یافته باشد. آب رودخانه کم شده، عمق آب به حدود 2/3 زمان مهاجرت تقلیل یافته باشد.
مختصات جغرافیایی: 34 تا 5° شمالی و 42 تا 97° شرقی

■ ویژگی‌های ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک ماهی صبور

• شکل بدن: باله پشتی بدون شعاع سخت و دارای 18-21 شعاع نرم | باله مخرجی دارای 18-23 شعاع نرم | باله شکمی دارای 8-9 شعاع نرم | باله سینه ای دارای 15 شعاع نرم | باله دمی دارای 19 شعاع نرم | شکم دارای 30-33 صفحه اسکات | انتهای فک بالایی نوک مشخص دارد | خارهای آبششی متعدد و ریز، به تعداد حدود 100تا250 عدد روی بخش پایینی کمان | باله ها شفاف | یک خال تیره در پشت شکاف آبششی که در ماهیان جوان در ادامه آن تعدادی نقاط سیاه کوچک در پهلو ها دیده می شود | رنگ ماهی صبور زنده نقره ای است.
• اندازه: حداکثر طول استاندارد ماهی صبور 61 سانتیمتر است. میانگین طول استاندارد رایج آن 36 سانتیمتر است. میانگین طول کل رایج آن 42 سانتیمتر است. حداکثر وزن گزارش شده 680 گرم بوده است. در منابع ایرانی تا 950 گرم ذکر شده است، اما بنظر می‌رسد وزن‌های بیشتر اما ثبت نشده نیز وجود داشته باشد.
• طول عمر: 5 سال
• غذا: اغلب با شیوه فیلتر نمودن و گاه با چریدن در گل و لای بستر تغذیه می کند و غذای آن بیشتر پلانکتونی است.
مطالعات انجام شده در آب‌های شیرین بندردیلم در استان بوشهر، در سال 1387 نشان داده که این ماهی فیتوپلانکتون خوار بوده و تا حدودی هم از زئوپلانکتون ها تغذیه می کند. بیشترین فراوانی فیتوپلانکتونی مربوط به شاخه Bacillariophyta و جنس Chaetoceros بوده است. از زئوپلانکتونها نیز غالبا بندپایان ، رده پاروپایان(Copepoda) و سپس مژه داران بویژه جنس Parafavella مورد مصرف صبور هستند.
• ژنتیک:
• ویژگی‌های رفتاری: بی‌خطر برای انسان. مهاجرت تولید مثلی از دریا به آب شیرین دارد.
بصورت دسته‌ای در آب‌های ساحلی حضور دارند و در طول رودخانه های محل مهاجرت تا 1200 کیلومتر(اغلب 50-100 کیلومتر) مهاجرت می‌نمایند.
شناگر سریعی است که 71 کیلومتر را در یک روز طی می کند.
• سایر توضیحات: در آب‌های شیرین استان بوشهر،بندر دیلم، ، طول نسبی لوله گوارش (RLG ) در كل ماهیان صبور بررسی شده بین 0.88 تا 2.34 متغیر بوده و میانگین آن 1.53±0.22 محاسبه گردید.

■ تولیدمثل ماهی صبور

ماهی صبور برای تخمریزی از دریا وارد رودخانه می‌شود. در فصل بهار این مهاجرت صورت می‌گیرد و در پایان تابستان به دریا باز می‌گردد.
تولیدمثل در رودخانه‌ها و در طی بادهای موسمی جنوب غربی (همچنین از ژانویه تا فوریه مارس) صورت می‌گیرد.
مطالعه جمعیت‌های ماهی صبور با روش‌های مولکولی این فرضیه را ارائه نموده که دو جمعیت ایرانی و عراقی از ماهی صبور وجود دارد که برای تخمریزی رودخانه‌های اختصاصی خود را انتخاب می‌نمایند.
در رودخانه‌های خوزستان، حداكثر میزان قطر تخمك ماهی صبور 0.795 میلی متر بوده و تخمك‌های با قطر 0.7 میلی‌متر به بالا در مراحل تخم ریزی آزاد می‌شوند. مطالعات نشان داده تخمك‌های با قطر 0.641 تا 0.795 میلی‌متر در مراحل مختلف و در طول مسیر مهاجرت بتدریج رها می‌شوند. همچنین در مطالعاتی که انجام شده، توزیع پراكنش قطر تخمك نشان داده كه تخم ریزی ماهی صبور با ورود آن به مصب رودخانه‌های بهمنشیر و اروند شروع و تا نزدیك شوشتر و دزفول ادامه می‌یابد. زمان تخمریزی این ماهی از اردیبهشت شروع و تا شهریور استمرار می‌یابد.
معمولا 50 تا 100 کیلومتر در فصل تخم ریزی به رودخانه ها مهاجرت می‌نمایند، اما این میزان گاه تا 1200 کیلومتر افزایش می‌یابد. ماهیان جوان‌تر در نواحی تحت تاثیر جزر و مد رودخانه ها تخمریزی می‌کنند.
در زمان رسیدگی جنسی حداکثر 41.5 سانتیمتر طول دارند و بیشتر آنها بطور میانگین 34 سانتیمتر هستند.
در هند دیده شده که جمعیت‌هایی از ماهی صبور به دریا برنمی‌گردند و جمعیت‌های پایدار آب شیرین تشکیل داده‌اند.

در کشورهایی نظیر هند تکثیر مصنوعی آن نسبتا موفق انجام شده است.

■ صید ماهی صبور

ارزش بالایی صید ورزشی با قلاب دارد.

■ ارزش‌های اقتصادی ماهی صبور

در ایران دارای ارزش بالای صیادی است.
تکثیر و پرورش آن در مراحل آزمایشی است.

■ وضعیت ذخایر ماهی صبور

در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت "در نزدیکی تهدید" (NT) است.
اگرچه وضعیت آن در کشورهایی نظیر عراق و کویت بدتر است.
به گزارش IUCN در کشورهای عراق به میزان 70درصد و کویت به میزان 90 درصد طی ده سال اخیر، صید آن بدون تغییر در میزان تلاش صید، کاهش یافته است، اگرچه طبق همین گزارش میزان برداشت ایران تقریبا ثابت و حدود 4000تا 5000 تن بوده است. مجموعه اطلاعات برداشت کنندگان صبور در خلیج فارس، از کاهش 20 درصدی برداشت آن حکایت دارد. ضمن اینکه این گونه بجز صید بی رویه، تحت تاثیر عواملی مثل افزایش شوری و تخریب زیستگاه بدلیل فعالیتهایی نظیر سد سازی می باشد.
این گونه در اقیانوس هند بسیار گسترده بوده و در بعضی جاها گونه غالب است. در بعضی کشورها نظیر هند، پاکستان، بنگلادش و میانمار نقش مهمی در رژیم غذایی انسانها دارد. در منطقه عراقی شط العرب، این گنه در وضعیت بسیار آسیب پذیر است. آلودگی و توسعه سواحل از دیگر مشکلات این گونه در منطقه خلیج فارس و کارون است. با وجود کاهش میزان صید، به علت کم شدن سایر گونه های ماکول و ضعف مقررات کشورها، فشار روی این گونه کم نشده است. خوشبختانه در سطح مناطق پراکنش جهانی، بعضی از مناطق دریایی محل زیست این ماهی جزو مناطق حفاظت شده هستند.
در ایران تحقیقی که در سال 1388 در منطقه تخلیه صید آبادان و هندیجان انجام داد، نشان داد که میزان برداشت سالانه از ذخیره ماهی صبور به بیش از حداكثر میزان خود رسیده و جهت کاهش میزان صید و تلاش صیادی بایستی تدابیری اندیشیده شود.
تحقیق دیگری در سال 1386 در منطقه چوئبده آبادان نیز به این نتیجه رسیده بود که ماهی صبور تحت فشار صید و صیادی قرار دارد.
با توجه به خصوصیات زیستی ماهی صبور و بر اساس شاخص انجمن شیلاتی امریکا (AFS)، این ماهی جزء ماهیان با آسیب پذیری ذاتی کم به حساب می آید.

■ بهداشت و بیماری های ماهی صبور
مطالعه‌ای که در سال 1389 انجام شده نشان داد که در شمال غرب خلیج فارس (دهانه اروندرود)، میزان غلظت عناصر کادمیوم و سرب در مقایسه با برخی استانداردهای جهانی بالاتر بود.

بعضی از بیماری‌هایی که ممکن است در ماهی صبور ایجاد شوند عبارتند از:
آلودگی با Aphanurus در معده
آلودگی با Faustula در روده
آلودگی با Lecithocladium در معده
بیماری Gymnorhynchus در حفره بدنی و احشا
آلودگی با Ilisha در زوائد پیلور، مزانتر و کبد
آلودگی با Poecilancistrum در ساختار عضلانی
آلودگی با Pterobothrium در ساختار عضلانی
بیماری Pallisentis در روده

○ تصاویر و ویدئوهایی از ماهی صبور: