:: ماهیان خلیج فارس و دریای عمان ← خانواده کرکوسهماهیان ← گونه کرکوسه

■ سیستماتیک:

■ نام علمی گونه: Rhincodon typus Smith, 1828 j

:: نام فارسی و محلی ایران: کرکوسه، وال‌کوسه، نهنگ‌کوسه، کوسه‌نهنگ، کرکولی، کوسه کر
• اسامی محلی » سیستان و بلوچستان: مشک، پشک، نرمانی، پاگاس، پیشو، وَروک، پَرِی. بوشهر: بمبک. هرمزگان: کولی


:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Chondrichthyes (رده: غضروف‌ماهیان)
← Subclass: Elasmobranchii (زیررده: نرم‌آبشش‌داران)
← Superorder: Galeomorphii
← Order: Orectolobiformes (راسته: فرش‌کوسه‌ها / کوسه‌نهنگ‌سانان)
← Family: Rhinocodontidae (خانواده: کرکوسه‌ماهیان / وال‌کوسه‌ها / کوسه‌نهنگیان) (En: Whale shark)
← Genus: Rhincodon
← Species: Rhincodon typus (گونه: کرکوسه)

:: نام انگلیسی: Whale shark و نیز : Tofu shark, Basking shark, Tofu sa
• کشورهای عربی حاشیه خلیج پارس و دریای عمان و سایرین: القِرشُ الحُوت، قرش حوتي، بطان، چناز
:: برخی از اسامی مترادف علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Rhiniodon typus, Rhinodon typicus
:: ریشه لغوی: از واژه rhyngchos (یونانی) = پوزه + odous (یونانی)= دندان

■ کشورهای محل زندگی کرکوسه
• بومی در در ایران و نیز آب‌های بیش از 160 کشور جهان مشاهده شده است.

■ زیستگاه‌های گزارش‌شده کرکوسه
خلیج فارس و دریای عمان، دریای سرخ، دریای عرب، اقیانوس اطلس، خلیج بنگال، برمودا، دریای کارائیب، خلیج داوائو، گریت بریر، خلیج عدن، خلیج کالیفرنیا، خلیج عقبه، خلیج مکزیک، خلیج تایلند، اقیانوس هند، دریای اندونزی، اقیانوس آرام، دریای سرخ، دریای زرد و...

■ ویژگی‌های زیستگاه کرکوسه
ساکن آب‌های شور دریاها و اقیانوس‌ها و بصورت پلاژیک زندگی می‌کند. از سطح آب تا عمل 1928متری حضور دارد اما بیشتر تا عمق 100 متری دیده می‌شود. ساکن مناطق نیمه گرمسیری با دمای 18 تا 30 درجه سانتیگراد است. از 55 درجه شمالی تا 48 درجه جنوبی و 180 درجه غربی تا 180 درجه شرقی دیده می‌شود.
اگرچه کرکوسه‌ها بیشتر در مناطق دور از ساحل هستند اما بعضی مواقع به ساحل نزدیک شده و وارد تالاب‌های ساحلی و آب سنگ‌های حلقوی(آتول) می‌گردند. گاهی در فصول شکوفایی جمعیت میگوها، در نزدیکی دهانه های رودخانه‌ها و خورها مشاهده می‌گردند.

■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک کرکوسه

• شکل بدن: بزرگترین ماهی جهان | عظیم‌الجثه با سر خمیده | دهان انتهایی | بدن دارای یک طرح شطرنجی تیره و روشن در بالا و طرفین | باله دمی هلالی با لوب پایینی قوی | دندان‌های ریز فلس‌مانند | میله‌های آبششی تغییر شکل داده و به شکل غربال درآمده تا به فیلتر کردن غذا کمک کند
• اندازه: حداکثر طول 17 متر. اما ندرتا بالاتر از 12 متر بوده و بیشتر در اندازه 1 متری دیده می‌شود. بیشترین وزن گزارش شده 34 تن است.
• طول عمر: 70 سال
• غذا: فیلترکننده است. از پلانکتون‌ها و ماهیان ریزی نظیر ساردین، آنچووی، ماکرل، نوزاد تون‌ماهیان، سخت‌پوستان و ماهیان مرکب کوچک تغذیه می‌کند. در هنگام تغذیه در حالت مایل و عمودی با سر به سمت سطح آب دیده می‌شود.
هنگام تغذیه فعال از زئوپلانکتونها، سر خود را به چپ و راست گردانده به نحوی که بخشی از سر از آب خارج می‌شود و در این هنگام دهان 7 تا 28 بار در دقیقه باز و بسته شده و هماهنگ با آن شکاف‌های آبششی نیز باز و بسته می‌گردند.
• ژنتیک: ـ
• خصوصیات رفتاری: مهاجرت‌های داخل اقیانوسی دارد. بی‌خطر برای انسان است. ممکن است به تنهایی زندگی کند و یا در گله‌هایی تا صد عضو حضور داشته باشد. معمولا همراه با گله‌های ماهیانی نظیر تون‌ماهیان دیده می‌شود.
• سایر توضیحات: به علت واکنش کند این کوسه به صیادانی که به آن نزدیک می‌شوند به آن کرکوسه گفته می‌شود. چون درگذشته تصور می‌شده که عدم واکنش کرکوسه به صیادان به دلیل ناشنوایی است.
کرکوسه‌های نوزاد و جوان مورد تغذیه سایر کوسه‌ها، سپرماهیان، وال‌ها، دولفین‌ها و بعضی از ماهیان استخوانی قرار می‌گیرند.

■ تولیدمثل کرکوسه

کرکوسه تخمگزار زنده زا است. جنس‌ها مجزا و قابل تمایز هستند و جفتگیری با هماغوشی شروع می‌شود. جنین از کیسه زرده تغذیه می‌کند. جنین در مراحل آخر وقتی به 58 تا 64 سانتیمتری می‌رسند، پوسته تخم را درداخل رحم پاره می‌کند. در مواردی کرکوسه‌های حامله با 300 جنین نیز دیده شده‌اند.
تخم‌ها چسبناک نیستند.

■ صید کرکوسه

از ماهیان اقتصادی از نظر صید است و با نیزه مخصوص (زوبین) شکار می‌شود.

■ ارزش‌های اقتصادی کرکوسه

کرکوسه بصورت تازه، یخ زده، خشک و نمک سود مصرف انسانی دارد. از کبد آن برای تهیه روغن، باله ها برای سوپ باله کوسه و از احشاء آن برای تهیه غذای ماهی استفاده می‌گردد عضروف ها برای مکملهای پزشکی و پوست آن برای محصولات چرمی استفاده می‌گردد.
در طب سنتی چینی استفاده دارد و برای جذب توریست ارزشمند است.

■ وضعیت ذخایر کرکوسه:

در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت "در معرض خطر" (EN) است و جمعیتهای آن بدلیل شکار با نیزه در بعضی کشورها از بین رفته است. عده‌ای از زیست‌شناسان دریایی باور دارند که وضعیت حفاظتی برای جمعیت‌های ایزوله این گونه، از جمله در خلیج‌فارس می‌تواند حادتر از این هم باشد.

■ بهداشت و بیماری‌های کرکوسه

آلودگی انگلی با انگل‌های پاروپا در این گونه دیده شده است.

○ تصاویر و فیلم از کرکوسه: