:: ماهیان دریای خزر ایران ← خانواده سوف‌ماهیان ← گونه سوف معمولی
»» این گونه در بخش ماهیان آب‌های داخلی نیز مورد اشاره قرار گرفته است.
■ سیستماتیک:
■ نام علمی گونه: Sander lucioperca (Linnaeus, 1758)j
:: نام فارسی و محلی ایران: سوف، سوف معمولی، سوف سفید، اسبک
• اسامی محلی » سویده، سیبی، سیبیک
:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Perciformes (راسته: سوف‌ماهی‌سانان)
← Suborder: Percoidei (زیرراسته: سوف‌ماهی‌واران)
← Family: Percidae (خانواده: سوف‌ماهیان) (En: Perches)
← Subfamily: Luciopercinae
← Genus: Sander
← Species: Sander lucioperca (گونه: ماهی سوف معمولی)
:: نام انگلیسی: Pike-perch و نیز Perch-pike, Zander,Pikeperch, European pike-perch,...
:: سایر زبان‌ها:
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Stizostedion lucioperca، Stizostedion luciperca، Perca lucioperca ، Lucioperca sandra...
:: ریشه لغوی: Sander از واژه Zander=سوف
■ کشورهای محل زندگی ماهی سوف معمولی
• گزارش‌شده در آب‌های ایران، و کشورهای دیگر نظیر
افغانستان، آلبانی، ارمنستان، اتریش، آذربایجان، بلغارستان، جمهوی چک، استونی، فنلاند، گرجستان، آلمان، یونان، مجارستان، قزاقستان، لتونی، لیتوانی، مولداوی، نروژ، مجارستان، رومانی، روسیه، صربستان، اسلواکی، سوئد، اوکراین و ازبکستان
• معرفی شده به: الجزایر، جزایر آزور(متعلق به پرتقال در اقیانوس اطلس شمالی)، بلژیک، چین، کرواسی، دانمارک، فرانسه، ایتالیا، قرقیزستان، مراکش، هلند، پرتقال، اسلوونی، اسپانیا، سوئیس، تونس، ترکیه، انگلستان، آمریکا
• گزارشهایی از تاثیر منفی بر اکوسیستم، در نواحی که سوف به آنها معرفی شده وجود دارد.
■ زیستگاه‌های گزارش‌شده ماهی سوف معمولی
• بومی در آب‌های ایرانی دریای خزر و رودخانه‌های مرتبط: دو فرم ساکن در آب شیرین، و مهاجر (ساکن در لب شور، مهاجر به شیرین) دارد. فرم ساکن آب شیرین، در کلیه سواحل جنوبی دریای خزر دیده می‌شود. اما میزان آن در جنوب غربی ساحل خزر و گیلان بیشتر است. در منابع دیگری نظیر دریاچه سد ارس نیز وجود دارد.
• در جهان: آمریکای شمالی، پاله آرکتیک، دریای آرال، اقیانوس اطلس، دریای بالتیک، دریای خزر، رودخانه های آمودریا، آمور، دانوب، دسنا(اکراین، روسیه)، دون، الب، ارکیشی، کوبان، ماریتزا(بلغارستان)، اونگا، رون، دجله، ولگا، ییلی، و مناطق دریاچه ای بوستون، ایسیک کول، مرمره
• با آب شیرین سازگاری پیدا می‌کند. به دریاچه سد ارس منتقل گردیده است.
■ ویژگی‌های زیستگاه ماهی سوف معمولی
ساکن در آب‌های شیرین، شور، لب‌شور. دارای جمعیت‌های مهاجر و ثابت
در عمق 2 تا 30 متری و بیشتر 2-3 متری دیده می‌شود.
ساکن مناطق معتدل، با دمای 6°C تا 22°C.
به رودخانه‌های گل‌آلود بزرگ و دریاچه‌های یوتروف، مناطق ساحلی دریاچه‌های لب‌شور و خورها علاقه دارد.
مختصات جغرافیایی:
از 67° شمالی تا 36° شمالی، 1 درجه غربی تا 75 درجه شرقی
■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک سوف معمولی
• شکل بدن: بدن باریک، بلند و کشیده | دارای دو باله پشتی | باله پشتی دارای 13 تا 20 خار و 18 تا 24 شعاع نرم |باله مخرجی دارای 2تا3 خار و 10تا14 شعاع نرم |45 تا 47 مهره | با داشتن 2 دندان سگ سان در جلوی آرواره ها، باله پشتی دوم با 18-22 شعاع منشعب و 80 تا 97 فلس روی خط جانبی، از گونه‌های هم‌جنس تشخیص داده می‌شود |فلس از نوع شانه‌ای | زوائد پیلوریک 4 تا 9 عدد | خارهای آبششی روی اولین کمان آبششی 13 تا 15 عدد | رنگ پشت بدن سیاه متمایل به خاکستری و در کناره های بدن 8 تا 12 نوار قهوه‌ای متمایل به سیاه | فاصله بین دو حدقه چشم، کوتاهتر یا مساوی قطر عرضی چشم
• اندازه: حداکثر طول گزارش شده 100 سانتیمتر است و اندازه رایج آن 50 سانتیمتر می باشد. در آب‌های جنوبی خزر، متوسط طول آن 43 سانتیمتر(57 تا 29 سانتیمتر) در اوایل دهه پنجاه بوده است که امروزه بسیار کمتر است.
حداکثر وزن گزارش شده در جهان، 20 کیلوگرم است. در ایران در اوایل دهه پنجاه، متوسط وزن کمی بیش از یک کیلوگرم (1077 گرم) و در دهه هفتاد کمتر از 270 گرم بوده است.
• طول عمر: ماهی سوف 17 سال است (برخی منابع فارسی تا 21 سال عنوان کرده‌اند)
• غذا: ماهی سوف، بیشتر از ماهیان پلاژیک که بصورت گروهی زندگی می‌کنند تغذیه می‌کند. ماهیخواری در سوف، وقتی به اندازه تنها 3 سانتیمتری رسید شروع می‌شود.
:: در ایران در دوران لاروی از زئوپلانکتون و بعد از آن از ماهی مروارید، شیشه ماهی، کلمه، سیم و کپورچه تغذیه می‌کند.
بر اساس تحقیقی در در دریاچه سد ارس مشخص شد که از نظر ترجیح غذایی (FP) بالاترین مقدار (62.92 درصد) به ماهیان استخوانی و بعد از آن به لاروهای خرچنگ دراز آب شیرین (32 درصد) و در مرحله آخر (5.62 درصد) به حشرات آبزی اختصاص دارد.
:: در سایر کشورها بر طبق مطالعات انجام شده: ماهیان استخوانی نظیر جنس‌های: Abramin, Alburnus, Anguilla, Blicca, Capoetobrama, Carassius, Coregonus, Osmerus, Pelecus, Perca, Platichthys, Pomatoschistus, Rodeus, Sander و Tinca
همچنین بغیر از ماهیان استخوانی، بویژه در سنین جوانی از سخت پوستان پلانکتونی نظیر جنس‌های Alona و Bosmina(Cladocerans), Cyclops, Macrocyclops و Diaptomus از Copepod ها, Neomysis از Mysids و همچنین حشرات نظیر : Chironomus, Procladius
»» همنوع‌خواری نیز در ماهی سوف معمولی دیده می‌شود، بویژه در زمان کمبود غذایی، و نیز افزایش بیش از حد تعداد لاروها در یک حوضه آبی.
• ژنتیک: تعداد کروموزومهای Diploid/ zygotic(2n) برابر 48-48 و کروموزومهای Haploid/ gametic (n) برابر 24 است.
• خصوصیات رفتاری: جابجائی‌های تغذی‌ای و غیره در این ماهی، بین آب شیرین و لب‌شور، تا 250 کیلومتر هم دیده شده است. بخاطرسپاری قلمرو (جَلد شدن) در این گونه دیده می‌شود. خارهای این ماهی جنبه دفاعی دارد و برخی ماهیان نظیر اسبله، بویژه اگر سابقه مصدوم شدن با این خارها را داشته باشند، از نزدیک شدن به سوف خودداری می‌کنند.
• سایر توضیحات: از شکارچیان طبیعی ماهی سوف، می‌توان به پرندگان ساحلی و نیز ماهیانی نظیر جنس‌های: Anguilla, Channa argus, Silurus, Pelecus, Esox, Perca و Sander اشاره کرد.
■ تولید مثل ماهی سوف معمولی
ماهی سوف معمولی، در سن 3 تا 10 سالگی و اغلب 4 سالگی بالغ می‌شود. مهاجرت‌های تخمریزی کوتاهی انجام می‌دهد.
تخمریزی بصورت تک‌جفتی، و در ساعات غروب یا شب انجام می‌شود. تخمریزی در ماه‌های آوریل و می، و ندرتا اواخر فوریه تا جولای، بر حسب عرض و طول جغرافیایی و در درمای 10 تا 14 درجه صورت می‌گیرد.
تخمریزی در بسترهای شنی آب‌های روان انجام می‌شود. نرها قلمروطلب بوده، و حفره‌ای به قطر 50 و عمق 5تا10 سانتیمتر در شن بستر یا لابلای ریشه‌های گیاهان ایجاد می‌نمایند. سپس تخم‌ها در این گودال‌ها گذاشته می‌شوند. این گودال‌ها اغلب در آب‌های روان با عمق 1تا 3 متر کنده می‌شود. ماهی ماده در لانه مستقر می‌شود، در حالیکه ماهی نر در دایره‌ای به قطر یک متر دور لانه به سرعت شنا می‌کند. سپس ماهی نر حرکتی عمودی انجام داده و هردو ماهی حرکات سریعی انجام می‌دهند و نهایتا اسپرم و تخمک رهاسازی می‌گردند. ماهی ماده پس از تخمریزی کامل، لانه را ترک می‌کند. ماهی نر از لانه و تخم‌ها بوسیله خارهای پشتی حفاظت می‌کند. ماده یکبار در سال تخمریزی می‌نمایند. لاروهایی که به تغذیه افتاده‌اند، این عمل را تحت تاثیر نور انجام می‌دهند و از موجودات پلاژیک ریز تغذیه می‌نمایند.
در ایران، فرم مهاجر در قصل پائیز و بهار به رودخانه ها مهاجرت می‌نماید(بیشتر پاییز)، زمان تولیدمثل در ایران اوایل اسفند تا اوایل اردیبهشت است و بیشتر در تالاب انزلی صورت می‌گیرد که در این زمان دمایی بین 12 تا 16 درجه دارد.
تخمریزی در قسمت‌های پایینی رودخانه روی گیاهان آبزی با جریان آرام آب صورت می‌گیرد.
هم‌آوری مطلق آن در سواحل ایران، 100 تا 400 هزار عدد تخمک است. تکثیر مصنوعی و رهاسازی آن به منظور جلوگیری از انقراض در ایران انجام می‌شود.
■ صید ماهی سوف معمولی
صید ورزشی و تجاری می‌شود.
در ایران، به دلیل صید بی‌رویه در معرض انقراض بود که با تکثیر مصنوعی، جمعیت آن مجددا افزایش پیدا کرد.
■ ارزش‌های اقتصادی ماهی سوف معمولی
:: در ایران از ماهیان مورد علاقه مردم و بسیار با ارزش است. به دلیل صید بی‌رویه و تخریب زیستگاه، جمعیت آن کاهش یافت، اما شیلات با تکثیر مصنوعی سعی در جبران کاهش جمعیت آن دارد.
ماهی جذابی برای صید ورزشی است. امکان نگهداری آن در آکواریوم‌های شهری هست.
:: تکثیر مصنوعی آنها کار سخت، ولی عملی میباشد. پرورش متراکم آنها امکانپذیر نیست. بعضی مزارع تکثیر و پرورش ماهی سوف، بویژه در شمال اروپا، سالیانه تا یک میلیون لارو سوف معمولی تولید می‌کنند و سابقه‌ای بیش از 35 سال دارند. یکی از این مزارع معروف در دانمارک به نام aquapri تا 200 تن گوشت سوف ماهی در سال تولید می‌نماید.
در ایران تحقیقی در مورد پرورش همزمان سوف معمولی با کپورماهیان چینی نشان داد که این کشت همزمان می تواند منجر به افزایش میزان برداشت کپورماهیان چینی گردد.
در ایران همچنین فعالیت‌ها و تحقیقات مختلفی برای پرورش لارو سوف، سازگاری با غذاهای مصنوعی، تکثیر مصنوعی و... صورت پذیرفته است. در تکثیر مصنوعی تحقیقات نشان داد که مولد پرورشی این ماهی به LHRHa2 پاسخ مثبت نمی‌دهد اما ماهیان نر و ماده وحشی تیمارهای عصاره غده هیپوفیز و LHRHa2 به تزریق هورمونی پاسخ داده‌اند.
■ وضعیت ذخایر ماهی سوف معمولی
در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت "کمترین نگرانی" (LC) است.
صید بیش از حد این گونه در ایران، آسیب‌هایی به این ماهی زده است. برای حفظ گونه ضمن تکثیر مصنوعی، آنرا به زیستگاه‌های جدید از جمله دریاچه سد ارس معرفی کرده‌اند. وضعیت ذخیره در ایران نیازمند حفاظت (CD) و در اغلب نقاط دیگر جهان در لیست اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست، کمترین نگرانی (LC) است.
مطالعات انجام شده در حوضه جنوبی دریای خزر، تاثیر آلاینده ها را بر ماهی سوف اثبات کرده است.
■ بهداشت و بیماری‌های ماهی سوف معمولی
طی تحقیقی در سال 1389، اکثر علائم پاتولوژیک از جمله تورم، هیپرتروفی و هیپرپلازی، چسبیدن رشته‌های ثانویه به یکدیگر، پرخونی، خونریزی و نکروز در آبشش ماهیان سوف دیده شد. همچنین پرخونی، خونریزی، دژنرسانس و نکروز لوله‌های ادراری، گلومرول‌ها و بافت بینابینی از مهمترین علائم میکروسکوپیک کلیه ماهیان آزمایش‌شده بود. در کبد این ماهیان عوارضی از قبیل: پرخونی و خونریزی عروق، اتساع و پرخونی سینوزوئیدهای کبدی، هیپرتروفی، دژنراسیون و واکوئوله شدن هپاتوسیت‌ها و نکروز بافت کبدی مشاهده گردید.
مطالعه‌ای در سال 87 از نظر میزان جیوه، نشان داد که جیوه موجود در عضلات ماهی سوف معمولی صیدگاه‌های جفرود تا بندرانزلی، از حد آستانه WHO پایینتر است.
انگل‌ها و عوامل بیماریزایی در ماهی سوف معمولی گزارش شده است از جمله:
از شاخه مزه داران (Ciliophora)، انگل Trichodina perforata .
از رده مونوژنه‌آ (Monogenea)، انگل آبشش Ancyrocephalus paradoxus
از رده کرم‌های لوله‌ای، نماتد‌ها (Nematoda)، انگل Anisakis schopakvi که درمحوطه بطنی و دیوار خارجی امعا و احشا و ماهیچه سوف دیده شده.
از اکانتوسفال‌ها (Acanthocephala)، انگل Corynosoma caspicum که در چربی‌های اطراف امعاء و احشای سوف معمولی دیده شده است.
○ تصاویر و فیلم از ماهی سوف معمولی: |
