:: ماهیان آبهای داخلی ایران ← خانواده قناتماهیان ← گونه ماهی سفید
• در ردهبندیهای جدید، از خانواده کپورماهیان (Cyprinidae) خارج و در خانوادهء مستقل قناتماهیان (Leuciscidae) قرار گرفته است.
» این گونه در بخش ماهیان آبهای دریای خزر نیز مورد اشاره قرار گرفته است.
■ سیستماتیک:
■ نام علمی گونه: Rutilus frisii (Kamansky, 1901)j
:: نام فارسی و محلی ایران: ماهی سفید
• اسامی محلی » کپور
:: ردهبندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوستهاستخوانان)
← Order: Cypriniformes (راسته: کپورماهیسانان)
← Family: Leuciscidae (خانواده: قناتماهیان) (En: Minnows)
◄ در منابع قدیمی در خانوادهء Cyprinidae (کپورماهیان) و زیرخانواده Leuciscinae بوده است.
← Subfamily: Leuciscinae
← Genus: Rutilus (جنس: کولمهها)
← Species: Rutilus frisii (گونه: ماهی سفید)
◄ در ایران زیرگونه Rutilus frisii kutum مورد اشاره قرار میگیرد. گونه دیگری به نام Rutilus kutum سابقا در ترکیه وجود داشته که منقرض شده است.
◄ با گونه وارداتی Coregonus lavaretus از آزادماهیان که به سفیدماهی معروف است و ماهی سفید رودخانهای Squalius cephalus ، اشتباه نشود.
:: نام انگلیسی: Kuttum و نیز Black Sea Roach, Vyrezub, Southern Caspian Kutum
• سایر زبانها: ترکی » Kütüm .
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Leuciscus frisii , Rutilus frisii frisii
:: ریشه لغوی: Rutilus: Rutilus (یونانی) = قرمز
■ کشورهای محل زندگی ماهی سفید:
• گزارششده در در ایران و نیز:
:: بومی در: آذربایجان، گرجستان، ترکیه، بلغارستان، مولداوی، رومانی، روسیه، اسلواکی، اوکراین.
■ زیستگاههای گزارششده ماهی سفید:
• بومی در ایران: علاوه بر دریای خزر، ماهی سفید در کلیه رودخانههای جنوبی حوضه آبریز دریای خزر حضور داشته از جمله رودخانههای لمیر، حویق، رودخانههای تالاب انزلی و خود تالاب انزلی، سفیدرود، شیرود، بابلرود، تجن و گرگانرود که امروزه به دلیل شرایط نامناسب این رودخانهها، مهاجرتهای تولیدمثلی این ماهی با اخلال فراوان مواجه شده است.
• در جهان: اوراسیا، حوضه آبریز دریای سیاه و دریای آزوف، دریاچه ایزنیک در حوضه آبریز مرمره در آناتولی. رود اترک، رود دون، رود کوبان، رود ترک، رود ولگا، ناحیه جنوبی دریای خزر و ندرتا در شمال آن.
■ ویژگیهای زیستگاه ماهی سفید:
ماهی نیمه-رودرو که در مصبهای لبشور بزرگ و جریانات آب شیرین منتهی به آنها، دریاچههای ساحلی مرتبط با رودخانهها و دشتهای آبریز رودهای بزرگ مشاهده میشود.
ساکن آبهای شیرین و لبشور، بنتوپلاژیک و حاضر در عمقهای بیش از 30 متری، نواحی معتدله
توانایی تحمل شوری تا 7-12 جزء در هزار را دارد.
در موقعی که در دریا حضور دارد تا عمق 30 متری در نواحی که موجودات کفزی مخصوصا نرمتنان وجود دارند. در زمستان به قسمتهای ساحلی و به نزدیکی مصب رودخانهها نزدیک میشود. در پاییز قسمتهای عمیق تر را ترجیح میدهد. تغییرات دمایی و جریان های آبی باعث بروز مهاجرتهایی برای این گونه میشود.
مختصات جغرافیایی: از 56 ° شمالی تا 36 ° شمالی و 22 ° تا 54 ° شرقی.
■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک ماهی سفید:
• شکل بدن: باله پشتی 3شعاع سخت و 9تا12 شعاع نرم | باله مخرجی 3 شعاع سخت و 10تا14 شعاع نرم | بدن تقریبا استوانهای | ارتفاع بدن 19 تا 26 درصد طول استاندارد، ارتفاع بدن مساوی یا کمتر از طول سر | 53تا64 +3 فلس روی خط جانبی | پوزه گرد و دهان انتهایی | ناحیه شکمی مدور | بالهها خاکستری یا زردفام | دندان حلقی یک ردیفی با فرمول 5-6 و ندرتا 6-6 یا 5-5 |
• اندازه: بزرگترین اندازه ماهی سفید 71 سانتیمتر گزارش شده است. اندازه مادهها بزرگتر است. در سال بهره برداری 1373-74 ، میانگین طول ماهی سفید ایران 39.6 سانتیمتر با وزن میانگین 948 گرم گزارش گردیده است.
رکورد وزن گزارش شده این ماهی 8 کیلوگرم بوده که مربوط به ایران نیست.
• طول عمر: حداکثر سن گزارش شده ماهی سفید 12 سال است.
اغلب ماهیان صید شده در ایران زیر 4 ساله هستند، اگرچه تا 10 ساله نیز صید میشود.
• غذا: در مراحل لاروی تغذیه آن از فیتوپلانکتونها، بعد از آن همراه با رشد بدن به ترتیب از زئوپلانکتونها، جلبک، لارو شیرونومیده، لارو حشرات آبزی، نرمتنان، سختپوستان (گاماروس و خرچنگ پهن) و کرم پرتار است.
در دوران بلوغ غذای اصلی ماهی سفید از نرمتنان هستند.
در زمان مهاجرت، تخمریزی و زمستانگذرانی، تغذیه ماهی سفید متوقف میشود.
• ژنتیک: تعداد کروموزومهای دیپلوئید / زیگوتیک (2n) برابر 50، و کروموزومهای هاپلوئید / گامتیک (n) برابر 25 است.
• خصوصیات رفتاری: ماهی نر در فصل تولیدمثل بر روی سر دارای برجستگیهای مرواریدی شکلی میشود.
مهاجر است. در دریای خزر، از ماهیان مهاجر به رودخانه بوده و دارای دو شکل بهاره و پاییزه میباشد. فرم پاییزه از اوایل آبان تا اسفند ماه و فرم بهاره از اوایل اسفند تا اواخر اردیبهشت وارد رودخانههای حوضه جنوبی دریای خزر شده و تخریزی در فصل بهار انجام میگیرد.
■ تولیدمثل ماهی سفید:
ماهی سفید نر در 2-3 سالگی و مادهها در 3-4 سالگی بالغ می شوند. ابتدا از اواخر بهمن تا اوایل اسفند از قسمتهای عمیقتر آب به مناطق ساحلی می آیند، و اوج کوچ این ماهیان در نیمه دوم فروردین و نیمه اول اردیبهشت با دمای آب 12 تا 13 درجه سانتیگراد میباشد. بستر مناسب برای تولیدمثل قلوه سنگی است. تخمهای ماهی سفید به قلوه سنگها و ندرتا گیاهان غوطه ور در آب میچسبد و در دمای 12-19 درجه سانتیگراد در عرض 10-16 روز تخمگشایی صورت میپذیرد.
در سردآبرود و چالوس، این گونه در فاصله 10 تا 15 کیلومتر از مصب رودخانه در عمق 30 سانتیمتری تولیدمثل مینماید.
والدین بعد از تولیدمثل به دریا باز میگردند و بچهماهیان اغلب در پایان تابستان به دریا باز میگردند، و برخی از آنها در تالاب انزلی تا 2 سالگی نیز در آب شیرین میمانند. در فصل تولیدمثل روی قسمتهای مختلف بدن ماهی نر مخصوصا سر، برجستگیهای جنسی دیده میشود.
فرم مهاجر پاییزه این گونه به تعداد محدود در برخی از رودخانههای جنوبی دریای خزر وجود دارد.
ماهی سفید میتواند با ماش ماهی تولید هیبرید بنماید.
■ صید ماهی سفید:
صید اصلی آن با تور پره و اغلب همراه با کفال صورت میگیرد.
■ ارزشهای اقتصادی ماهی سفید:
این ماهی باارزشترین ماهی فلسدار استخوانی سواحل دریای خزر است. هر سال بطور متوسط 5 تا 6 هزار تن از این گونه در سواحل دریای خزر و رودخانههای آن صید میگردد و از ماهیان مورد علاقه مردم ایران و مخصوصا اهالی استانهای ساحلی است. بیش از 60 درصد از مجموع ماهیان استخوانی صیدشده در سواحل جنوب دریای خزر را ماهی سفید تشکیل میدهد.
ماهی سفید تنها تکثیر مصنوعی به منظور احیای جمعیت طبیعی دارد و پرورش آن تا مرحله بازاری انجام به دلیل مسایل مربوط به رشد، به صرفه نیست. برای جبران این مساله تلاش برای هیبریدسازی آن با ماهیانی مثل ماشماهی انجام شده است.
■ وضعیت ذخایر ماهی سفید:
در سیاهه قرمز گونههای IUCN، دارای وضعیت "کمترین نگرانی" (LC) است.
اما در ایران، برای حفاظت نسل این ماهی، کارگاههای تکثیر مصنوعی ایجاد شده و از سال 1361 همه ساله تعداد زیادی بچه ماهی به رودخانهها رهاسازی میگردند. در حالیکه در سال 1360 جمعیت این گونه بسیار کاهش یافته بود، شروع تکثیر مصنوعی منجر شد جمعیت آن حتی از گذشتههای دور نیز بیشتر شود، اما متاسفانه راه حلی برای تولیدمثل طبیعی آن اندیشیده نشده است. اثرات منفی تکثیر مصنوعی در درازمدت بارها تذکر داده شده است، چرا که ممکن است بر روی جمعیت سایر ماهیان تاثیرگذار باشد
ساختار جمعیت و وضعیت صید این ماهی مورد بررسی قرار گرفته و بنظر میرسد رشد ماهی سفید در سواحل ایرانی دریای خزر در مقایسه با سالهای قبل کاهش داشته است که ممکن است از آثار تکثیر مصنوعی طی 20 سال اخیر و عدم بهگزینی مولدان به هنگام تکثیر مصنوعی باشد
■ بهداشت و بیماریهای ماهی سفید:
ماهی سفید، میتواند میزبان عوامل بیماریزای گوناگونی باشد: از مژه داران (Ciliophora): انگل پوستی و آبششی Apiosoma sp., از میکسوزوآ (Myxozoa): انگل آبششی Myxobolus bramae, از مونوژنه آ(Monogenea) انگل ابششی Dactylogyrus frisii و انگل آبششی Dactylogyrus haplogonus, انگل آبششی Dactylogyrus nybelini, انگل آبششی Dactylogyrus rectotorabus, انگل آبششی Dactylogyrus succicus, انگل آبششی Dactylogyrus turaliensis, انگل آبششی Diplozoon paradoxum, انگل آبششی Gyrodactylus prostae, انگل آبششی Paradiplozoon chazarikum. از دی ژنه آ(Digenea): انگل لوله گوارش Asymphylodora kubanicum, انگل روده ای Asymphylodora macracetabulum, انگل چشمی Diplostomum spathaceum. از رده سستود ها(Cestoda): انگل دستگاه گوارش و محوطه بطنی Bothriocephalus sp. از آسپیدوگاسترها(Aspidogasterea) انگل دستگاه گوارش Aspidogaster limacoides.
• مطالعات انجام شده، نشان میدهد رسوبات هيدروکربن هاي پلي آروماتيک با پتانسیل سرطان زایی بویژه رسوبات حاصل از فعالیتهای کشتیرانی در مناطقی نظیر بنادر انزلي، نوشهر و اميرآباد، بطور مستقیم در بدن ماهی سفید تجمع مییابد و میزان آن در بدن ماهی سفید رابطه مستقیم با میزان آن در محیط دارد.
○ تصاویر و فیلم از ماهی سفید: |