:: ماهیان آب‌های داخلی ایران ← خانواده گرچاک‌ماهیان ← گونه ماهی مخرج‌لوله‌ای خزری

■ سیستماتیک:

■ نام علمی گونه: Rhodeus caspius (Bloch, 1782)j
:: نام فارسی و محلی ایران: ماهی مخرج‌لوله‌ای خزری، ماهی مخرج‌لوله‌ای، بیترلینگ خزری
• اسامی محلی » -

:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Cypriniformes (راسته: کپورماهی‌سانان)
← Family: Acheilognathidae (خانواده: گرچاک‌ماهیان) (En: Bitterlings)
■ قبلا در خانواده کپورماهیان (Cyprinidae) و زیرخانوادهای با نام Acheilognathinae قرار داشته است.
← Genus: Rhodeus (جنس: گرچاک)
← Species: Rhodeus caspius (گونه: ماهی مخرج‌لوله‌ای خزری)

:: نام انگلیسی: European bitterling و نیز Bitterling
• سایر زبان‌ها: روسی » Gorchak . ترکی » Acıbalık
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Cyprinus amarus, Rhodeus sericeus amarus, Rhodeus lucinae, Rhodeus genitalis
:: ریشه لغوی: Rhodeus: از واژه rhodeos, a,-on (یونانی) = رز

■ کشورهای محل زندگی ماهی مخرج‌لوله‌ای خزری

• گزارش‌شده در ایران احتمالا با اسامی علمی دیگر که پیش از این مجزا تلقی می‌شد (Rhodeus sericus, R. amarus) و بنظر می‌رسد فقط همین گونه در ایران موجود است. و "احتمالا" کشورهای حاشیهء دریای خزر:
• اروپا: روسیه، ترکیه، آلبانی، اتریش، بلاروس، بلژیک، بوسنی و هرزگوین، بلغارستان، کرواسی، جمهوری چک، فرانسه، آلمان، یونان، مجارستان، ایتالیا، لتونی، لیتوانی، مقدونیه، مولداوی، مونته نگرو، هلند، لهستان، رومانی، صربستان، اسلواکی، اسلوونی، سوییس، اوکراین
• معرفی شده به": ارمنستان، دانمارک، استونی، انگلستان

■ زیستگاه‌های گزارش‌شده ماهی مخرج‌لوله‌ای خزری

• بومی در ایران حوضهء آبریز دریای خزر، دریاچه ارومیه و دجله. در رودهای آستارا، گرگانرود، تجن، بابلرود، هراز، سردآب‌رود، سفیدرود، قره‌سو، زرینه‌رود و... دیده شده است.
• سایر نقاط جهان: حوضهء آبریز دریای خزر، رودهای باگ، دانوب، دزنا، دنستر، دنیپر، دُن، دراوا، درین، الب، گورین، کوبان، اُدر، راین، ساراتا، سن، تاتارف، تیسزا، ولگا، وستر، حوضهء آبریز دریای مرمره

■ ویژگی‌های زیستگاه ماهی مخرج‌لوله‌ای خزری
ساکن آب شیرین. بستر و دور از بستر.
ساکن آب‌های معتدل.
بیشتر در رودهای با سرعت کم یا آب‌های ساکن دارای گیاه و بستر شن و سیلت مانند آبگیرهای پایین‌دستی، کانال‌ها، آب‌های حاشیه‌ای و مکان‌هایی که دوکفه‌ای‌های کوچک وجود داشته باشند.
مختصات جغرافیایی: از 60°شمالی تا 40°شمالی

■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک ماهی مخرج‌لوله‌ای خزری

• شکل بدن: باله پشتی دارای 2-3 شعاع سخت و 7-11 شعاع نرم | باله مخرجی دارای 2-3 شعاع سخت و 6-12 شعاع نرم | باله سینه‌ای دارای 10-13 شعاع نرم | باله شکمی دارای 4-8 شعاع نرم | باله دمی دارای 19-20 شعاع نرم | تعدادجارویی‌های آبششی (Gill Rakers) برابر 6-16 عدد | خط جانبی دارای 30-36 فلس | تعداد مجموع مهره‌ها 34-38 عدد | بدن مرتفع | دندان حلقی با فرمول 5-5 و ندرتا 5-4، 4-5 یا 4-4 است | دندان‌ها کشیده و باریک و فشرده با یک قلاب در نوک و یک سطح سایندهء بلند، باریک و مقعر زیر نوک. | رنگ بدن نرها در فصل تولیدمثل متنوع است: بالای سر و پشت زیتونی تا سبز روشن، سرخ‌فام یا بنفش تیره است، مردمک چشم قرمز روشن، پهلوها با تلالو رنگین‌کمانی با رنگ‌های بنفش و آبی متالیک، گلو و شکم نارنجی تا قرمز، باله‌های پشتی و مخرجی قرمز روشن و با حاشیهء سیاه، باله ء دمی در ناحیه پایه سبزرنگ و بقیه زردفام، بالهء سینه‌ای و شکمی زردفام. در مقابل ماده‌ها در فصل تولیدمثل بیشتر زردفام و ندرتا رنگین‌کمانی هستند. | در خارج از فصل تولیدمثل، هردو جنس شبیه هم هستند: ناحیه پشت سبز-خاکستری، پهلوها نقره‌ای و شکم زردفام. یک نوار سبز-خاکستری یا سبزآبی از زیر بالهء پشتی تا پایهء باله دمی وجود دارد. باله پشتی سیاه و سایر باله‌ها سرخ تا زرد هستند. باله پشتی و گاه مخرجی، یک نوار تیره دارند. رنگ مردمک چشم نقره‌ای یا زرد.
• اندازه: حداکثر طول کل 11.2 سانتیمتر و طول کل میانگین رایج آن 5 سانتیمتر است. ندرتا ممکن است تا 18 سانتیمتر برسد، اما معمولا زیر ده سانتیمتر است.
• طول عمر: حداکثر 5 سال عنوان می‌شود. در سفیدرود تا 9 ساله مشاهده شده است.
• غذا: غذا شامل دیاتوم‌ها و مواد آواری به همراه حشرات آبزی و سخت‌پوستان. همچنین تخم سایر ماهیان مثل کلمه و کپور معمولی و نیز تخم خودشان که از مجرای تخم‌بر بیرون افتاده و داخل صدف نرفته است. در ایران بیشتر محتویات مجرای گوارش مواد گیاهی و جلبک‌های رشته‌ای، مواد آواری و قطعات شن بوده است.
• ژنتیک: تعداد کروموزوم‌های هاپلویید/گامتیک (n) برابر 24 عدد و کروموزوم‌های دیپلوئید/زیگوتیک (2n) برابر 48-48 عدد است.
• ویژگی‌های رفتاری: بی‌خطر برای انسان. در محل‌هایی که گونه‌های خاص دوکفه‌ای وجود دارند دیده می‌شود، چون در صدف آنها تخمریزی می‌کند.
• سایر توضیحات: توسط ماهیانی مثل سوف شکار می‌شود

■ تولیدمثل ماهی مخرج‌لوله‌ای خزری
تولید مثل بیشتر در فاصلهء ماه‌های آوریل و مه است ،اما ممکن است از فوریه تا آگست مشاهده شود. در ایران بیشترین تخم‌های توسعه‌یافته در 12 ماه مه بوده است.
در آب تمیز، با جریان کم یا ثابت و اغلب با بستر گلی تخمریزی می‌کند.
ظاهر نر و ماده در فصل تولیدمثل متفاوت است.
ماده یک مجرای تخم‌بر بیرون زده و لوله مانند به طول تا 6 سانتیمتر دارد. طول مجرا ممکن است تا 126.5 درصد طول استاندارد ماهی باشد.
لولهء تخم‌بر وارد دوکفه‌ای‌های آب شیرین شده و تخم‌ها به شکل سیفون‌مانند به داخل آن فرستاده می‌شوند. ماده مرتبا صدف را تحریک می‌کند تا پوستهء خود را نبندد. نر اسپرم خود را در مسیر مجرای ورودی تغذیه‌ای صدف می‌ریزد و تخم بارور می‌شود.
در هربار تخمریزی، ماده 40-100 تخم رها می‌کند و این کار ممکن است حداقل 5 بار در روز تکرار شود. دوره‌های تخمریزی 1-3 روز با فواصل 5-7 روزه طول می‌کشد. این زمان تحت تاثیر شرایط تغذیه و دما تغییر می‌کند.
هماوری تا 22136 تخم می‌رسد. تخم‌ها میانگین 2.2 میلیمتر و حداکثر 3.1 میلیمتر قطر دارند.
نرها معمولا از صدف‌ها مراقبت می‌کنند.
تخم‌ها 2-5 هفته بعد گشوده می‌شوند. نوزادها بعد 2 روز و پس از جذب زرده، صدف را یکی یکی یا جفتی ترک می‌کنند.
در نبود صدف، ماهی مخرج‌لوله‌ای به رسیدگی جنسی نمی‌رسد. اگر محل تخمریزی خشک هم شود، صدف می‌تواند همراه تخم‌ها به سمت آب حرکت کند. صدف نیز در این پروسه معمولا آسیب نمی‌بیند گرچه تحقیقاتی عکس این مساله را ادعا دارند و تخم و نوزاد را انگل صدف می‌دانند.

■ صید ماهی مخرج‌لوله‌ای خزری

صید ندارد.

■ ارزش‌های اقتصادی ماهی مخرج‌لوله‌ای خزری

فاقد ارزش صید تجاری است.
قابل نگهداری در آکواریوم است.

■ وضعیت ذخایر ماهی مخرج‌لوله‌ای خزری

در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت "کمترین نگرانی" (LC) است.

■ بهداشت و بیماری‌های ماهی مخرج‌لوله‌ای خزری

انگل تریکودینا Trichodina sp. از پوست و آبشش، انگل داکتیلوژیروس Dactylogyrus sp. از آبشش، انگل ژیروداکتیلوس Gyrodactylus sp. از پوست و آبشش، انگل دیپلوستوموم اسپاتاسئوم Diplostomum spathaceum از چشم، انگل پوستو دیپلوستوموم Postodiplostomum sp. از پوست، انگل کاپیلاریا آمورنسیس Capillaria amurensis از روده مشاهده شده است.

○ تصاویر و فیلم‌ از ماهی مخرج‌لوله‌ای خزری: