:: ماهیان دریای خزر ایران ← خانواده آزادماهیان ← گونه ماهی آزاد دریای خزر
◄ توضیح ضروری: قزل‌آلای قهوه‌ای در اغلب منابع بویژه قدیمی‌تر، برای ایران، دو شکل و زیرگونه Salmo trutta fario و Salmo trutta caspius عنوان شده است. در سایت ما، بر مبنای اطلاعات بعد 2007 زیرگونه Salmo trutta caspius به نام گونهء مستقل Salmo caspius یا ماهی آزاد دریای خزر در همین صفحه بصورت مجزا فهرست شده است و دیگری، شکل موسوم به قزل‌آلای خال‌قرمز را در صفحه مستقل دیگری خواهید دید.
» این ماهی در بخش ماهیان آب‌های داخلی ایران نیز مورد اشاره قرار گرفته است.
■ سیستماتیک:
■ نام علمی گونه: Salmo caspius (Kessler, 1877)j
:: نام فارسی و محلی ایران: ماهی آزاد دریای خزر، ماهی آزاد خزری
• اسامی محلی » ماهی آزاد
:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Salmoniformes (راسته: آزادماهی‌سانان)
← Family: Salmonidae (خانواده: آزادماهیان) (En: Salmonids)
← Subfamily: Salmoninae
← Genus: Salmo (جنس: ماهی‌های آزاد)
← Species: Salmo caspius (گونه: ماهی آزاد دریای خزر)
:: نام انگلیسی: Caspian trout و نیز Caspian salmon
• سایر زبان‌ها: -
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Salmo trutta caspius
:: ریشه لغوی: Salmo از واژه salmo, Plinius (لاتین) = آزادماهی
■ کشورهای محل زندگی ماهی آزاد دریای خزر:
• گزارش‌شده از ایران در دریای خزر و کشورهای دیگر نظیر:
احتمالا جمهوری آذربایجان
■ زیستگاه‌های گزارش‌شده ماهی آزاد دریای خزر:
• بومی در آب‌های ایرانی دریای خزر بویژه بخش غربی، برای تولیدمثل به اغلب رودخانه‌های گیلان و غرب مازندران (بابلرود، سردآبرود، چالوس، سرخرود) و رودخانه‌های سفیدرود از مصب تا سدّ تاریک، آستاراچای، ناورود، شفارود و... مهاجرت می‌نموده ولی بدلیل موانع روی رودخانه‌ها، اکنون تنها به رودهای معدودی مثل سرآبرود، چالوس، چشمه‌کیله تنکابن و کرگانرود مهاجرت می‌کند.
• سایر نقاط جهان:
فقط دریای خزر، رودخانه‌هایی مثل کورا
■ ویژگی‌های زیستگاه ماهی آزاد دریای خزر:
دریازی، آب شیرین، آب لب‌شور. ساحلی و دور از بستر. مهاجر به رودخانه
ساکن نواحی نیمه‌گرمسیری
و آب‌های سردتر را ترجیح می‌دهد.
■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک ماهی آزاد دریای خزر:
• شکل بدن: باله پشتی دارای 3-4 شعاع سخت و 9-11 شعاع نرم | باله مخرجی دارای 2-4 شعاع سخت و 7-9 شعاع نرم | باله شکمی دارای 1 شعاع سخت و 7-8 شعاع نرم | دارای بالهء چربی در انتهای ساقه دمی | انتهای باله دمی تقریبا صاف است. | مهره‌ها به تعداد 57-60 عدد | خط جانبی دارای 119-132 فلس | رنگ بدن نقره‌ای با خال‌های گرد در اطراف سر و باله پشتی و لکه‌های ستاره‌ای در پهلو | تعداد فلس‌ها بین باله چربی و خط جانبی 11 تا 19 عدد | روی اولین کمان آبششی دارای 16-22 جارویی آبششی (Gill Raker) است. | دندان‌ها از نوع تیغه‌ای | ارتفاع بدن حدود 21-26 درصد طول استاندارد است. | فضای بین چشمی 37-48 درصد ارتفاع سر است.
• اندازه: بیشترین طول 105 سانتیمتر و وزن 13 کیلوگرم. در سال 1365، فراوانی طولی این ماهی 56 تا 70 سانتیمتر بوده است که نسبت به سال‌های قبل کاهش نشان می‌دهد. در مطالعات جدیدتر حدود 62 سانتیمتر طول و 5 کیلوگرم میانگین اندازه آنها است.
• طول عمر: ماهیان تا 6 ساله بیومتری شده‌اند.
• غذا: در رودخانه چشمه‌کیله تنکابن در دوران لاروی از زئوپلانکتون مثل لاروهای حشرات و پاروپایان، سپس از حشرات آبزی یکروزه‌ها (Ephemeroptera)، بال‌موداران (Trichoptera) و دوبالان (Diptera)، ناجورپایان (Amphipoda) و خانواده گاماریده تغذیه می‌نماید. در دوران بلوغ در دریا از گاوماهیان، کیلکاماهیان و ماهی کُلمه تغذیه می‌کند.
در دریا غذای آنها را بچه‌ماهیان ریز مثل کیلکا و سایر شگ‌ماهیان، گل‌آذین‌ماهی، گاوماهیان و کفزیان تشکیل می‌دهد.
• ژنتیک: تعداد کروموزوم‌های هاپلویید/گامتیک (n) برابر 40 عدد و کروموزوم‌های دیپلوئید/زیگوتیک (2n) برابر 80-80 عدد است.
• خصوصیات رفتاری: بی‌خطر برای انسان.
• سایر توضیحات: امکان دورگه‌سازی تريپلوئيد با ماهی مادهء قزل‌آلای رنگین‌کمان دارد و نوزاد حاصل توانایی تحمل شوری کمی دارد.
■ تولیدمثل ماهی آزاد دریای خزر:
سن بلوغ از 3 تا 5 سالگی است.
ماهیان بالغ برای تولیدمثل در دو فصل، اوایل بهار و اوایل پاییز به برخی رودخانه‌های گیلان (کرگانرود) و مازندران (سردابرود، چشمه کیله، چلاوس ) مهاجرت می‌نمایند. اغلب مهاجرت در فصل پاییز صورت می‌گیرد. بچه‌ماهیان متولدشده در رودخانه‌ها پس از گذشت حدود 2 سال به دریا بر می‌گردند. ماهیان مولد از سن 4 سالگی به بعد برای تولیدمثل به رودخانه مهاجرت می‌نمایند.
زمان تولیدمثل این گونه در رودخانه، اواخر پاییز و اوایل زمستان می‌باشد.
هماوری مطلق متوسط آن در سواحل جنوبی دریای خزر در سال 1365 برابر 2918 عدد تخم بوده است.
■ صید ماهی آزاد دریای خزر:
بیشتر صید غیرقانونی است. در سال‌های 1328-29 میزان صید آن 16.5 تن بود اما روند آن کاهشی بوده و در سال 1381-82 به 9 تن و در سال‌های بعد حدود 2 تن بوده است.
■ ارزش‌های اقتصادی ماهی آزاد دریای خزر:
از گران‌قیمت ترین ماهیان ایران است که با وجود ممنوعیت صید، همچنان نسبت به صید آن اقدام می‌شود.
پرورش نیز داده می‌شود. با توجه به رشد خوب (کمتر از قزل‌آلای رنگین‌کمان)، می‌تواند یکی از گونه‌های با ارزش و اقتصادی باشد.
به لحاظ حفظ ذخیره ژنتیکی برای ایران و دریای خزر اهمیت دارد.
■ وضعیت ذخایر ماهی آزاد دریای خزر:
در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت "در معرض انقراض" (CR) است.
علیرغم وجود ممنوعیت‌ها، بصورت غیرمجاز صید می‌گردد. کارگاه کلاردشت در اوایل دهه 60 برای حفظ این گونه احداث شد و توانست تا حدی جلوی انقراض این گونه را بگیرد. در این مرکز در سال 1389-90 حدود 340 هزارقطعه بچه‌ماهی آزاد دریای خزر تولید شده است. ضریب بازگشت شیلاتی این ماهی 0.4 درصد می‌باشد.
رودخانه‌های محل تولیدمثل آن درایران با احداث سدهای انحرافی و آلودگی تخریب شده‌اند.
■ بهداشت و بیماری‌های ماهی آزاد دریای خزر:
پوسيدگي باله دمي مولدين ماهي آزاد درياي خزر در مرکز پرورش مشاهده شده است که بر این اساس باکتريهاي جنس آئروموناس جداسازي شده از گونه هاي آئروموناس کاويا و آئروموناس هايدروفيلا (زيرگونه اي که توليد گاز نمي کند) به ترتيب با فراواني 75 و 25 درصد و باکتري هاي جنس سودوموناس از گونه هاي سودوموناس فلورسنس، سودوموناس پوتيدا و سودوموناس آلکاليژنز به ترتيب با فراواني 42.1، 36.48 و 21.05 بودند.
آسیب‌شناسی بافت‌هایی مثل آبشش، کلیه و کبد این ماهی وضعیت نامطلوب بدلیل عواملی از جمله سموم، فلزات سنگين و هيدروکربورهاي نفتي يا عوامل بيولوژيک را نشان داده است.
○ تصاویر و فیلم از ماهی آزاد دریای خزر: |
