:: ماهیان دریای خزر ایران ← خانواده اسبله ماهیان ← گونه ماهی اسبله
» این گونه در بخش ماهیان آب‌های داخلی نیز مورد اشاره قرار گرفته است.
■ سیستماتیک:
■ نام علمی گونه: Silurus glanis (Linnaeus, 1758)j
:: نام فارسی و محلی ایران: ماهی اسبله
• اسامی محلی » سبله(گیلان)، بوسا (مازندران) ، ایت بالیخ، ایسپله، بخو، رشه، سبله، سیبیلی، کلیس، گلیس ایسپیلی، لاقا،ناقا، یایین
:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Siluriformes (راسته: گربه‌ماهی‌سانان)
← Family: Siluridae (خانواده: اسبله‌ماهیان) (En: Sheatfishes)
← Genus: Silurus
← Species: Silurus glanis (گونه: ماهی کلمه)
»» ماهی دیگری بسیار شبیه اسبله، با نام علمی Silurus triostegus در جنوب غربی ایران وجود دارد که گاهی با اسبله اشتباه گرفته می‌شود.
:: نام انگلیسی: Wels catfish و نیز Danube catfish, European catfish, Sheat fish, som
• سایر زبان‌ها: روسی » Obyknovennyi. ترکی » Yayin baligi
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Siluris glanis, Silurus silurus, Silurus glanis aralensis
:: ریشه لغوی: Silurus : از واژه silouros (یونانی) = گربه‌ماهی
■ کشورهای محل زندگی ماهی اسبله:
:: بومی در ایران و نیز:
جمهوری آذربایجان، آلمان، اتریش، ارمنستان، ازبکستان، استونی، اسلواکی، اکراین، بلغارستان، تاجیکستان، ترکیه، جمهوری چک، دانمارک، روسیه، روسیه سفید، رومانی، سوئد، سوئیس، فرانسه، قزاقستان، گرجستان، لتونی، لهستان، لیتوانی، مجارستان، مولداوی، نروژ، یوگسلاوی و یونان
:: معرفی‌شده به: ایتالیا (از یوگسلاوی)، پرتقال، اسپانیا، فرانسه، دانمارک(از آلمان و سوئد)، هلند، قبرس(از یوگسلاوی، احتمالا ناموفق)، بلژیک(احتمالاناموفق)، الجزیر(از مجارستان، احتمالاناموفق) ، چین(از فرانسه و مجارستان)، تونس (از آلمان)، سوریه(نامشخص)، انگلستان (از دانوب)،
»» در کشورهایی که اسبله به آنها پیوند زده شده، مواردی از تاثیرات منفی اکولوژیک گزارش شده است.
»» مرز جنوبی پراکنش آن در اروپا بوسیله کوههای آلپ شکل گرفته و از شمال نیز به اسکاندیناوی و جنوب سوئد محدود می‌شود. مرز غربی آن با در نظر گرفتن کشورهایی که اسبله بطور مصنوعی به آنها معرفی شده به اسپانیا و پرتقال و مرز شرقی و جنوبی شرقی آن به ایران، روسیه و کشورهای جدا شده از شوروی سابق منتهی می‌گردد .
■ زیستگاه‌های گزارش‌شده ماهی اسبله:
در جهان: ماهی اسبله به طور طبیعی در تمام مناطق شرقی اروپا و غرب آسیا پراکنده است. این ماهی در تمام رودها از بالادست رود راین تا سمت شرق یعنی حوزه آبریز شمال، بالتیک، سیاه، آژوف، دریاچه های آرال و خزر پراکنده است، اما تراکم آن در حوزه های آبریز رودهای ولگا و دانوب است.
:: در ایران: علاوه بر دریای خزر، ماهی اسبله در تمامی‌رودهای شمال ایران از رود اترک در شمال شرقی تا ارس در شمال غربی وجود دارد. بعلاوه رودهای منتهی به دریاچه ارومیه نیز محل زیست این ماهی هستند(Berg, 1964 ). بخشهای شمالی کارون، نقاطی از کردستان و سرشاخه های قزل اوزن در زنجان از دیگر مناطق پراکنش این ماهی در ایران هستند.
از مهمترین زیستگاه‌های اسبله در ایران دریاچه سد ارس در آذربایجان غربی است. در مطالعات انجام شده در این رودخانه، از 6 ایستگاه انتخاب شده در 3 ایستگاه در طول این رودخانه اسبله صید شده است. در بالادست دریاچه سد نیز اسبله‌های فراوانی وجود دارند، بویژه در منطقه ای به نام "چشمه ثریا" که منتطقه ای مرزی مابین ایران، ترکیه و نخجوان است تمرکز اسبله‌ها زیاد است. استعداد رودخانه در بخش پشت سد ارس برای زندگی اسبله در مطالعات دانشمندان جمهوری آذربایجان نیز اثبات شده است. برطبق این مطالعات هنگام احداث مخزن آبی نخجوان در این رودخانه در سال 1973 ماهی‌های غالب منطقه سیاه ماهی و سس ماهی کورا بودند، اما در 1986 ماهی اسبله پس از ماهی کپور بیشترین میزان ماهی را از لحاظ وزن به خود اختصاص داده است. عمق زیاد مخزن به همراه طول و عرض زیاد آن عامل این رشد بوده است.
از دیگر مناطق زیست اسبله دریاچه سد منجیل است. سرشاخه‌های قزل‌اوزن در زنجان هم از نقاطی است که اسبله‌های فراوانی در آن وجود دارد. رود اترک در استان گلستان، تجن در ساری و رودخانه بهنمیر در حومه بابلسر از دیگر نقاط زندگی اسبله در ایران هستند. رودخانه ولی‌آباد تنکابن، تالاب امیرکلایه و از همه مهمتر تالاب انزلی از دیگر نقاط زندگی این ماهی هستند. رودخانه فریدونکنار زمانی پراهمیت‌ترین رودخانه از لحاظ زندگی اسبله بوده است. در آذربایجان، رودخانه‌های زرینه‌رود، سیمینه‌رود و تلخه‌رود(قبل از خشکسالی) از زیستگاه‌های اسبله بودند.
■ ویژگی‌های زیستگاه ماهی اسبله:
ساکن آب شیرین و نیز آب لب‌شور. بنتوپلاژیک (بستر و دور از بستر)، بدون مهاجرت
در عمق 0 تا 30 متری حضور دارد.
ساکن آب‌های معتدل با دمای 4 تا 20 درجه سانتیگراد
در قسمت‌های پائینی رودخانه‌ها و تالاب های دارای گیاهان آبزی و تعدادی کمی هم در دریای خزر وجود دارند. در بستر رودخانه و تالاب زندگی می‌نماید.
مختصات جغرافیایی: از 62° شمالی تا 36° شمالی و 0°شرقی تا 80°شرقی
■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک ماهی اسبله:
• شکل بدن: بدن کشیده و سینوسی که در انتها فشرده می‌شود | بدن اسبله مارماهی‌سان(Anguilliform ) و فاقد فلس | پوست اسبله کاملا نرم و دارای رنگ‌های متنوعی است، این رنگ‌ها برحسب زیستگاه ماهی تغییر می‌کند. گفته می‌شود که اسبله جزو ماهی‌های پوست سمی است. | باله پشتی بسیار کوچک آنست که دارای 3 تا 5 شعاع نرم | باله مخرجی بسیار بلند و تا دو سوم طول کل ماهی می‌رسد. تعداد شعاع‌های نرم در آن 77 تا 92 عدد است. رنگ آن همرنگ سطح پشتی | باله دمی تخم مرغی شکل و دارای انحنای اندکی است | باله سینه‌ای دارای یک خار و 14 تا 17 شعاع نرم. | احتمالا زیر پایه باله سینه‌ای غدد سمی هست | باله شکمی تیره و کوچکتر از باله سینه‌ای است. 11 تا 13 شعاع نرم | یک جفت سبیلک بلند در فک بالا و دو جفت سبیلک کوچکتر زیر فک پائین دارد | یک ردیف دندان سمباده‌ای بر روی هر کدام از فکین قرار دارد. هر ردیف دندان دارای صدها دندان ریز است. در سقف دهان نیز دندان دارد | معده بزرگ و قابل اتساع برای بلعیدن طعمه‌های بزرگ | دهان اسبله بسیار بزرگ و عریض بوده و تقریبا از نوع زبرین | دو جفت سوراخ بینی نسبتا بزرگ برروی بخش پشتی سر و نزدیک پایه سبیلک‌ها دارد | باله سینه‌ای کوچک و زیر سرپوش آبششی است. | باله‌های زوج گرد و پارو مانند هستند | باله دمی کم و بیش دو شاخه و 19 شعاع دارد.
• اندازه: بزرگترین ماهی "دائمی" آب شیرین است.
در دنیا، بزرگترین اندازه گزارش شده 500 سانتیمتر(5متر) و بیشترین وزن گزارش شده 306 کیلوگرم است. مطالعه استخوان‌های اسبله نشان می‌دهد که میتواند تا 450 کیلوگرم هم رشد کند، اما چنین اسبله‌ای تا به حال به دام نیفتاده است.
در ایران: بزرگترین اندازه ثبت شده با قلاب (دارای مدرک) 104 کیلوگرم وزن داشته است. در گیلان اسبله‌هایی تا 90 کیلوگرم نیز هنوز صید می‌شوند. در رودخانه ارس و با تور، اسبله‌هایی با طول 2.5 متر و وزن 245 کیلوگرم صید شده است.
• طول عمل: حداکثر سن اسبله 80 سال گزارش شده. استخوان‌هایی از اسبله پیدا شده که برآورد شده ماهی قبل از مرگ 100 سال عمر داشته است. جمعیت‌های مختلف اسبله، از الگوهای سنی گوناگون تبعیت می‌کنند.
در دنیا: در جنوب دریاچه آرال ترکیب سنی اسبله‌های صید شده از 3 تا 30 سال تفاوت می‌کرده است.
• غذا: در نقاط مختلف جهان: ماهیان استخوانی (نظیر جنس‌های Abramis, Alburnus, Alosa, Barbus, Capoetobrama, Carrassius, Cyprinus, Esox, Neogobius, Perca, Pungitius, Rutilus, Scardinius, Tinca, Vimba), پستانداران کوچک آبزی، پرندگان، پسماندها و فضولات، و همچنین در دوران لاروی و نوزادی از بیمهرگان، تخم و لارو سایر ماهیان، حشراتی نظیر جنس‌های Corixa, Hydrophorus , cricket larvae, انواع دوبالان (Diptera), انواع mysid
:: در ایران نیز رژیم غذایی آن را بیشتر ماهیان استخوانی (جنس‌هایی مثل Abramis, Cyprinus, Carrasius, Perca, Liza, Rutilus, Esox, Alosa)، قورباغه، پرندگان و پستانداران کوچک آبزی و ... تشکیل می‌دهد.
• ژنتیک: تعداد کروموزوم‌های دیپلوئید / زیگوتیک (2n): 60-60، در بعضی گزارش‌ها 48-48، و کروموزوم‌های هاپلوئید / گامتیک (n)، 30 و بعضی گزارش‌ها 24 است.
• خصوصیات رفتاری: شکارگری : اسبله به طور نیمه‌ارادی دائما در حال تعقیب محرک‌ها است تا هنگامیکه مغز یکی از آنها را تشخیص داده و دستور عکس العمل بدهد. گونه اسبله چشم‌های بسیار کوچکی دارد، این خصوصیت بیانگر این حقیقت است که اسبله یک شکارچی شبانه بوده و بدلیل عدم بکارگیری چشم‌ها برای شکار، چشم‌ها تحلیل رفته‌اند. سبیلک‌ها نیز در شکارگری نقش دارند: سبیلک‌های بالا برای شکار و جلوگیری از برخورد با موانع است، ضمنا این سبیلک‌ها توانایی دریافت لرزه‌های خاص بدن ماهیان ضعیف را دارند. سبیلک‌های پائینی بیشتر وضعیت بستر را به ماهی منتقل می‌کنند. در سبیلک‌ها جوانه‌های چشایی هم وجود دارند.
اسبله میتواند شکار را مستقیما بوسیله گیرنده های صوتی ردیابی کند. همچنین این ماهی قدرت تشخیص اصوات ماهیان معمولی و ماهیان ضعیف یا به دام افتاده (مثلا در قلاب) را دارد.
اسبله اغلب ماهیخوار است، اما از هر نوع غذای دیگری استقبال می‌کند! بقایای بدن انسان در احشاء اسبله پیدا شده است، اگر چه احتمالا قبل از خورده شدن، مرده بوده است. اما موارد متعدد حمله اسبله به سگ‌هایی که در حال آب خوردن بوده‌اند گزارش شده است.
سیستم بویایی قوی دارد، بعضی بوها برای اسبله جنبه هشدار دارند: مثلا بوی ماهی سوف میتواند هشدار برای دوری از خارهای این ماهی را بدهد.(گاه تصور می‌رود که اسبله‌ها قادر به یادآوری گذشته هستند).
واحدهای سیستم چشایی در اسبله جوانه‌های چشایی هستند. برخلاف انسان که جوانه‌های چشایی تنها در زبانش قرار دارند، در اسبله‌این جوانه‌ها برروی سبیلک‌ها و اطراف دهان نیز هستند. حس چشایی بطور هماهنگ با سایر حواس بویژه بویایی عمل می‌کند، یعنی ابتدا سیستم بویایی وجود غذا را تشخیص داده وسپس سیستم چشایی کیفیت آنرا معین می‌کند. وجودگیرنده های چشایی خارجی به اسبله قدرت می‌دهد که بدون نیاز به وارد کردن غذا به دهان آن را بچشد. این مساله برای اسبله که در محیط‌های تاریک زندگی می‌کند بسیار مهم است.
اسبله انفرادی زندگی می‌کند، اما در فصل تولیدمثل به صورت زوج یا گروهی دیده می‌شوند.
■ تولیدمثل اسبله:
ماهی‌ها معمولا در سال دوم تا چهارم عمر به بلوغ جنسی می‌رسند، در این سن اسبله دارای طولی حدود 60 تا 70 سانتی متر و وزنی از 900 تا 2000 گرم است. اسبله‌ها برای تخمریزی گاه تا 25 کیلومتر مهاجرت می‌کنند. اسبله نر در بخش انتهایی ناحیه شکمی، بخش پوستی آویخته ای دارد. در جنس ماده این بخش کوچکتر ولی قطور تر است. نرها بزرگتر هستند و وظیفه نگهداری از تخم و نوزاد را نیز دارند. اسبله یکبار در سال تولیدمثل می‌کند. تولیدمثل در دمای 18 تا 20 درجه انجام می‌شود که اگر این دما فراهم نشود، تولیدمثل عقب می افتد. جفتها قبل از تولیدمثل، بازی‌های تولیدمثلی شامل تعقیب و گریز و جهش از آب انجام می‌دهند.
تخم‌های اسبله زرد و چسبناک و به قطر 3 میلیمتر بوده و به گیاهان می‌چسبند. اسبله‌های ماده لانه سازی می‌کنند. هماوری نسبی زیاد و و میتواند تا 330000 به ازای هر کیلوگرم برسد که نشاندهنده اینست که بسیاری از تخم‌ها و لاروها از بین می‌روند. هماوری مطلق اسبله‌هایی با اندازه‌های معمولی و کوچک، از 480 تا 11000 عدد است. تخم‌ها بصورت خوشه‌ای در لانه متمرکز شده و ماهی نر که اسپرم کمی دارد آنها را بارور می‌کند و تا زمان خارج شدن لاروها (تخم‌گشایی) از آنها مراقبت می‌نماید.
مدت انکوباسیون تخم‌ها 3 تا 5 شبانه روز (اغلب 50 ساعت) در دمای 24 درجه سانتیگراد است ،مدت زمان رشد و نمو تخم‌ها نیز هنگام تخم‌گشایی برحسب مکان فرق می‌کند. لارو پس از تخم‌گشایی حدود هشت و نیم میلیمتر طول دارد. لاروها تا زمان جذب کیسه زرده لانه راترک نمی‌کنند.
تخم‌ها و بویژه لاروهای اسبله مانند تمام لاروهایی که در لانه زندگی می‌کند سازگاری‌های تنفسی ویژه‌ای برای تحمل شرایط کمبود اکسیژن در لانه پیدا نموده‌اند. سرعت رشد اسبله‌ها در یک ساله اول زندگی بسیار زیاد است.
■ صید اسبله:
اسبله ماهی از گونه های بسیار جذاب در صید ورزشی است.
میزان صید تجاری آن در سال کاری 80-81 به بیست تن می‌رسیده که بیشترین آن در تالاب انزلی بوده است.
اسبله در آکواریوم‌های بزرگ شهری قابل نگهداری است.
■ ارزش‌های اقتصادی اسبله:
بدلیل نداشتن فلس، اغلب مصرف غذایی بویژه در شمال ایران ندارد، اما گوشت آن در بازارهای شهرهای شمالی به عنوان گوشت ماهیان دیگر نظیر ازون برون به خریداران ناآگاه فروخته می‌شود.
■ وضعیت ذخایر ماهی اسبله:
در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت کمترین نگرانی (LC) است.
در ایران تحت فشار صید نیست، این مساله به دلیل عدم وجود صید اقتصادی آن به دلایل اعتقادی و مذهبی است. متاسفانه در برخی از منابع آبی ایران، اقدام به نابودسازی عمدی اسبله برای پرورش سایر ماهیان شده است.
متاسفانه اسبله در ایران جزو ماهیان تحت فشار است. افزایش تورهای پرساین در دریا منجر به صید ضمنی اسبله و در نتیجه افت ذخایر آن شده است. از این رو این ماهی در ایران در شرف تخلیه است.وجود برخی از طرحهای دولتی از عوامل این فاجعه بوده است: نمونه آن طرح کاهش اسبله در دریاچه مهاباد است. این طرح در سال 1367 آغاز شد و در سال 1370 به پایان رسید. چون مسوولین وقت معاونت آبزیان جهاد تصمیم به رهاسازی بچه ماهیان پرورشی در این مکان داشتند، اقدام به تخلیه دریاچه از این ماهی نمودند، به نحوی که پس از سه سال ماهی غالب این محل از اسبله به فیتوفاگ تغییر کرد.
عوامل محدودکننده جمعیت اسبله ماهی، شامل:
غذا یکی از عوامل محدودکننده رشد اسبله ماهی است. این ماهی غذای زیادی می‌خورد و نبود نمونه‌های بزرگ از آن در یک اکوسیستم آبی، به دلیل فشار غذایی است.
از بین رفتن اکوسیستم‌ها، بطور مثال تالاب انزلی، جمعیت اسبله ماهی را تحت فشار قرار داده است.
■ بهداشت و بیماری‌های ماهی اسبله:
بیماری ویروسی SVC از این ماهی گزارش شده است.
در سد ارس، آلودگی به انگل‌های پروتوسفالوس اوسکولاتوس و سیلوروتنیا سیلوروس در این گونه گزارش شده است.
○ تصاویر و فیلم از ماهی اسبله: |
