:: ماهیان آبهای داخلی ایران ← خانواده پشتخاردارماهیان ← گونه ماهی سهخاره
» این ماهی در بخش ماهیان دریای خزر نیز مورد اشاره قرار گرفته است.
■ سیستماتیک:
■ نام علمی گونه: Gasterosteus aculeatus Linnaeus, 1758 j
:: نام فارسی و محلی ایران: ماهی سهخاره، ماهی سه خار
• اسامی محلی » -
:: ردهبندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوستهاستخوانان)
← Order: Gasterosteiformes (راسته: خارماهیسانان)
← Family: Gasterosteidae (خانواده: پشتخاردارماهیان یا سهخارهماهیان) (En: Sticklebacks and tubesnouts)
← Genus: Gasterosteus (جنس: سهخارهها)
← Species: Gasterosteus aculeatus (گونه: سهخاره)
:: نام انگلیسی: Southern ninespine stickleback و نیز: Eastern stickleback, Banstickle, Common stickleback, European stickleback, Saw-finned stickleback, Thornback, Tiddler
• سایر زبانها: روسی » Trekhiglaya kolyushka. ترکی » Dikence balığı
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Leiurus aculeatus, Gasterosteus bispinosus, Gasterosteus teraculeatus, Gasteracanthus cataphractus, Gasterosteus cataphractus, Gasterosteus biaculeatus, Gasterosteus gymnurus, Gasterosteus semiarmatus, Gasterosteus niger, Gasterosteus trachurus, Gasterosteus leiurus, ...
:: ریشه لغوی: Gasterosteus از واژههای gaster (یونانی) = شکم + Osteon (یونانی) استخوان
■ کشورهای محل زندگی ماهی سهخاره
:: گزارششده از آبهای ایران (غیربومی و معرفیشده) و نیز:
• بومی در: الجزایر، گرجستان، ژاپن ،کره جنوبی، کره شمالی، ترکیه، آلبانی، روسیه سفید، بوسنی و هرزگوین، بلژیک، بلغارستان، کرواسی، دانمارک، استونی، فنلاند، فرانسه، آلمان، یونان، مجارستان، ایسلند، ایرلند، ایتالیا، لتونی، لیتوانی، مونته نگرو، هلند، نروژ، لهستان، پرتغال، رومانی، روسیه، اسلوونی، اسپانیا، سوئد، سوئیس، انگلستان، اوکراین، کانادا، مکزیک، ایالات متحده آمریکا
• معرفی شده به: اسواکی، اتریش، جمهوری چک
■ زیستگاههای گزارششده ماهی سهخاره
:: غیربومی و معرفیشده به ایران: دریای خزر و ناحیه مصب رودخانهها و در تالاب گمیشان در جنوب شرقی خزر.
:: در جهان: معرفی شده به دریای خزر
بومی در دریای اژه، اقیانوس اطلس، خلیج بافین، دریای بالتیک، دریای سیاه، خلیج چساپیک، دریای برینگ، دریای شرق چین، دریای گرینلند، خلیج آلاسکا، خلیج مِین، ساحل ایبریا، دریای ایونیان، دریای مدیترانه، دریای شمال، دریای نروژ، اقیانوس آرام، دریای سالیش، دریای ژاپن، دریای مرمره، دریای اخوتسک، رودهای بالکان، رود باگ، رودهای دانوب، دن، دنیپر، دزنا، دنستر، پو، گورین، خوپر، کرینکا، کوبان، مِدوِدیستا، راین، ساراتا، دریای آزوف، رود ویستولا، رود وسر و...
■ ویژگیهای زیستگاه ماهی سهخاره
دریازی، آب لبشور و آب شیرین. بنتوپلاژیک (ساکن بستر و دور از بستر). دارای فرمهای مهاجر به رودخانه یا ساکن آب شیرین.
در عمق 0 تا 100 متری مشاهده میشود.
ساکن نوحی نیمهگرمسیری با دمای 4 تا 20 درجه سانتیگراد.
بالغین ساکن آبشیرین، خورها و نواحی ساحلی دریا. به رود مهاجرت میکنند اما بعضی نیز ساکن دائمی آب لبشور یا شیرین هستندا. در دریا در آبهای ساحلی مستقر هستند. در آب شیرین بالغین بیشتر در چشمههای کوچک و رویشهای گیاهی میمانند اما گاهی در رودخانهها و رودهای بزرگ هم دیده شدهاند. روی بسترهای گل و شن و گیاهی هستند.
مختصات جغرافیایی: از 72°شمالی تا 250°شمالی و 117°شرقی تا 60°شرقی
■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک ماهی سهخاره
• شکل بدن: باله پشتی دارای 2-4 شعاع سخت و 10-14 شعاع نرم | باله مخرجی دارای 1 شعاع سخت و 7-11 شعاع نم | باله شکمی دارای 1 شعاع سخت و 1 شعاع نرم | باله سینهای دارای 10-11 شعاع نرم | باله دمی 12 شعاع | تعداد مهرهها 29-34 عدد | تنه و ساقه دمی پوشیده از 29-35 اسکات استخوانی | لبهء خلفی اسکاتها هلالی است و اسکاتها شکل یک کیل جانبی روی ساقه دمی پیدا میکنند. در هیبریدها یا بعضی جمعیتها ممکن است بخش خلفی تنه فاقد اسکات باشد | دارای 3 تا 4 خار نوکتیز و آزاد قبل از باله پشتی | باله شکمی به یک خار منفرد و یک شعاع کوچک تقلیل یافته | جاروییهای آبششی (Gill Rakers) بلند و نازک، به تعداد 17 تا 25 عدد روی کمان اول که جمعیتهای رودرو یکی دو تا بیشتر دارند | خط جانبی روزنهای میکروسکوپی دارد | پهلوهای فرم رود رو با 37 صفحه پوشیده شده است | صفحات استخوانی خار کم و بیش مشخصی را روی دم بوجود میآورند | شعاعهای سخت باله پشتی از هم جدا هستند و از بخش شعاعهای نرم هم فاصله دارند. هر خار دارای یک غشاء تحلیلرفته متصل به بخش خلفیاش است | شعاع سخت باله دمی از بقیه باله آزاد است | لبهء خلفی بالههای سینهای تقریبا مدور است | باله دمی مدور یا کمی فرورفته است | رنگ بدن فرم آب شیرین قهوهای و سبزرفام و فرم مهاجر به رودخانه سبزنقرهای تا آبی تیره است. بعضی جمعیتهای محصور سیاه هستند. پهلوها معمولا کمرنگ، شکم زرد، سفید یا نقرهای است. بالهها بیرنگ و باله سینهای اغلاب خالهای سیاه دارد. نرهای در حال تولیدمثل بجز جمعیتهای سیاهرنگ، به رنگ آبی درخشان یا سبز همراه با چشمهای سبز و آبی و بخش جلویی بدن بویژه ناحیه سینه، قرمز درخشان یا نارنجی است. رنگ ممکن است بر حسب فصل تغییر نماید | هیچ برآمدگی در پایه خار شکمی وجود ندارد | پوزه از ناحیه پشت حدقهای سر کوتاهتر است. | بدن مخروطی و دهان از نوع انتهایی است.
• اندازه: حداکثر طول کل 11 سانتیمتر و میانگین رایج طول کل 5.1 سانتیمتر است. حداکثر وزن تا 30 گرم میرسد. فرم آب شیرین کوچکتر از فرم مهاجر است.
• طول عمر: حداکثر سن این گونه 8 سال است، اما عموما تا 2 سال عمر میکنند.
• غذا: تغذیه از کرمها، سختپوستان، لارو و بالغین حشرات آبزی، حشرات خشکی که به آب میافتند و ماهیان ریز و همچنین از تخم و نوزاد خودشان. نوزادان زئوپلانتکونخوار هستند.
• ژنتیک: تعداد کروموزومهای هاپلویید / گامتیک (n) برابر 21 عدد و تعداد کروموزومهای دیپلوئید / زیگوتیک (2n) برابر 42-42 عدد است.
• خصوصیات رفتاری: بیخطر برای انسان. برای تغذیه تشکیل گلههای بزرگ میدهند.
سرعت شنای عادی یک گونه 4.9 سانتیمتری، حدود 0.2 متر در ثانیه است که حدود 4 برابر طول بدن بر ثانیه است.
• سایر توضیحات: ماهی سوف، اردکماهی، انواع آزاد ماهیان و ماهی اسبله و در کشورهای دیگر شیرهای دریایی، کوسه و سپرماهیان شکارچیان طبیعی این گونه هستند.
■ تولید مثل ماهی سهخاره
بالغین حدود 5.5 سانتیمتر طول و معمولا بیش از یک سال عمر دارند. رفتارهای تولید مثلی در فرمهای آب شیرین و مهاجر یکسان است.
فصل تولید مثل از اواخر فروردین تا اواخر اردیبهشت است.
قبل از فصل تخمریزی، نرها دارای قلمرو و رفتارهای مربوط به آن میشوند و از مواد گیاهی لانهای روباز میسازند. این موادگیاهی بوسیله پروتئین اسیگین که در کلیه ساخته میشود به هم چسبانده میشوند.
وقتی لانه ساخته شد، ماهی نر توجه ماده را به لانه با حرکات خاصی به شکل زیگ زاگ جلب مینماید.
ماهی ماده وارد لانه میشود و تا چندصد تخم میگذارد. ماهی نر سپس ماهی ماده را بیرون کرده و خود داخل لانه میشود و تخمها را بارور مینماید.
ماهی ماده ممکن است در چند لانه تخمریزی کند و ماهی نر نیز ممکن است ماهی ماده دیگری را هم به لانه بیاورد. تخمریزی ماده میتواند در چند روز روی دهد.
هماوری مطلق این ماهی بین 50 تا 1300 تخم بسته به زیستگاه و اندازه ماهی متفاوت است. تخمها چسبناک و رنگ آنها زرد و نارنجی است.
ماهی نر از تخمها و نوزادان حفاظت کرده و لانه را تهویه مینماید.
در طی تولیدمثل، رنگ ماهی نر در ناحیه شکمی قرمز و نارنجی درخشان و در پهلوها و چشم سبزآبی میشود.
تخم بعد 7-8 روز گشوده میگردد.
فرم مهاجر، معمولا بعداز چرخه تخمریزی میمیرد، اما ساکنین آب شیرین میتوانند چندین چرخه تولیدمثلی در یک یا چندفصل داشته باشند.
■ صید ماهی سهخاره
فاقد ارزش صید.
■ ارزشهای اقتصادی ماهی سهخاره
ارزش زیباییشناسی و نگهداری در آکواریوم دارد. در پژوهشهای رفتارشناسی استفاده میشود.
در ایران غیر بومی است.
■ وضعیت ذخایر ماهی سهخاره
در سیاهه قرمز گونههای IUCN، دارای وضعیت "کمترین نگرانی" (LC) است.
در درایای خزر یک گونه غیربومی است که اثرات مثبت و منفی آن نامشخص است. اما در نقاطی که ماهی بومی مشابه (سهخارهنما) کم شده، این گونه افزایش یافته است.
منشاء ماهی سهخاره در ایران مشخص نیست، اما احتمالا به طور تصادفی همراه ماهیهای خوراکی وارد شده است. ماهی سهخاره پراکنش جهانی وسیعی دارد و شکارچی با استعداد تخمها و بچههای سایر ماهیان و ناقل بیماریها و انگلهای متعددی است. آنها در قلمرو تولیدمثلی خود در مقابل گونههای بزرگتر از خود به شدت دفاع میکنند، این خود ممکن است در تولیدمثل ماهیان بومی اختلال ایجاد نماید.
■ بهداشت و بیماریهای ماهی سهخاره
آلودگی ماهی سهخاره به انگل آکانتوسفال (Corynosima strumosum) در تالاب گمیشان گزارش شده است.
در رودخانه زردی مازندران، موارد آلودگی انگلی ماهی سهخاره گزارش شده است که انگل داکتیلوژیروس و انگل مژکدار Ichthyophthirius multifiliis از موارد گزارش شده هستند. انگل Corynosoma stromosum نیز در همین مکان گزارش شده است.
○ تصاویر و فیلم از ماهی سهخاره:
|
