:: ماهیان آبهای داخلی ایران»» خانواده اسبلهماهیان»» گونه ماهی اسبله بینالنهرین
»» سیستماتیک:
:: نام علمی گونه: Silurus triostegus (Heckel, 1843)j
:: نامهای رایج در ایران: اسبله بینالنهرین، اسبله دجله و نیز نامهای محلی جیری، یاری، یری، اسبله دجله
:: خانواده: اسبلهماهیان، Siluridae
:: ردهبندی کامل : Class: Actinopterygii > SuperOrder: Ostariophysi > Order: Siluriformes > Family: Siluridae
:: نامهای خارج از ایران: نام اصلی: Mesopotamian Catfish, سایر نامها: Tigris Catfish
::برخی از اسامی علمی قدیمی، یا غیر معتبر: ـ
:: ریشه لغوی نام علمی: silouros : یونانی>گربه ماهی + odous: یونانی>دندان
■ کشورهای محل زندگی ماهی اسبله بینالنهرین
:: بومی در: ایران و عراق، ترکیه و نیز سوریه.
■ اکوسیستمهای محل پراکنش ماهی اسبله بینالنهرین
در حوضه آبریز دجله و فرات.
در بخش ایرانی این حوضه آبریز، استان خوزستان رودخانههای اروند، کارون، بهمنشیر، کرخه، دز و جراحی. تالاب هویزه.
دریاچه سد آتاتورک در ترکیه.
رود فرات سوریه و ترکیه.
بنظر می رسد اسبله بینالنهرین حدود 10 جمعیت گوناگون دارد.
■ زیستگاههای گزارششده اسبله بینالنهرین
گونه ای ساکن آبهای شیرین، وابسته به بستر و نیمهگرمسیری است.
ساکن رودهای بزرگ، مرداب ها، دریاچهها و مخازن و آببندها.
در یک مورد نمونهبرداری در ایران و تالاب هویزه، در دمای 21 درجه سانتیگراد و شوری 1.79 درصد و pH حدود 7.5، از مجموع 19 گونه صید شده با تور گوشگیر، 6.4 درصد اسبله بینالنهرین بوده است.
در کشور عراق در دریاچههای باز و دارای پوشش گیاهی و نیز مردابها و رودخانهها گزارش شده است. نمونههای بزرگتر همیشه در رودخانه هستند و تنها همراه با سیلاب ها وارد دریاچهها و مرداب ها می شوند. ماهیان جوانتر افزایش دما و کاهش اکسیژن را بیشتر تحمل میکنند. این گونه در دهه 1980 یکی از فراوانترین گونههای حاضر در مرداب های جنوبی عراق بوده است.
■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک اسبله بینالنهرین
شکل بدن:
تفاوت عمده این گونه با گونه اسبله معمولی Silurus glanis، دارا بودن دندانهای قوی و بلند است که حداقل در نمونههای فیکسه شده، دندانهای فک پایینی در موقع بسته بودن دهان، از دهان بیرون می زند، همچنین رنگ آن روشنتر از اسبله معمولی بوده و خار باله سینهای آن دندانه دار ، مجزا و بزرگ است. طول سبیلک فک بالایی، تقریبا اندازه طول سر است در حالیکه در اسبله معمولی، این اندازه بزرگتر است، اگر چه استثناهایی هم وجود دارند. سبیلک عقبی فک پایینی در صورت وجود، همیشه کوتاهتر از جلویی است، در حالیکه در گونه اسبله معمولی، سبیلکهای عقبی فک پایین بلندتر از جلوییها هستند.
در بعضی از نمونهها 4 سبیلک وجود دارد، برخلاف اسبله که همیشه 6 سبیلک دارد. اما شواهدی وجود دارد که ماهی های 4 سبیلک هم در سنین جوانی 6 سبیلک دارند و یک جفت از سبیلکهای فک پایینی با افزایش سن، بازجذب میشود. نمونههایی با یک جفت و یا دوجفت سبیلک در فک پایینی گزارش شدهاند. نمونهبرداریهای مختلف نشان میدهد که بعضی از اسبلههای بینالنهرین دارای دو جفت سبیلک فک زیرین، و بعضی دیگر دارای یک جفت سبیلک بودند و جفت سبیلک عقبی را از دست دادهاند و این مساله ارتباطی با اندازه بدن نداشته است.
شعاع سخت باله سینهای، کم و بیش در بخش داخلی دندانهدار و بخش دیگر آن صاف است. دندانهای سقف دهان، در دو تکه تجمع یافتهاند، اگرچه در ترکیه گزارشهایی از این گونه با یک دسته دندان سقفی وجود دارد. فک پایینی بزرگتر از فک بالایی است و دندانهای روی هردو فک، به سمت داخل برگشتهاند. ردیف دندانها گستردهتر از اسبله معمولی است و دندانها هم بزرگتر و قویتر از اسبله معمولی هستند. چشمها نیز بزرگتر از چشم اسبله معمولی است.
باله پشتی دارای 3 یا 4 عدد شعاع منشعب که نسبت تعداد 3شعاعیها بیش از این نسبت در اسبله معمولی است | باله سینهای دارای 11-14 شعاع منشعب و 1 شعاع سخت | باله شکمی 8-13 شعاع منشعب بعد از 1شعاع غیر منشعب | ستون مهره ها مجموعا 69-70 مهره دارد | 12 تا 17 خار آبششی | معده بزرگ است و کشیدهتر از معده اسبله معمولی است که میتواند به دلیل تفاوت غذای مصرف باشد | روده حدودا سه پیچ دارد | قسمت بالایی بدن لکهلکه به رنگ زرد-قهوه ای کمرنگ و سیاه است. رنگ کلی ممکن است تیره یا روشن و زرد به نظر برسد. بطور کلی بسیار روشنتر از گونه اسبله معمولی است. شکم و بخش زیرین سر سفید هستند که در ناحیه شکم نقاط سیاه دیده میشود. سبیلکهای فک بالایی و لبههای آرواره پایینی، قهوهای تیره هستند.
اندازه:
حداکثر طول ثبت شده، 81 سانتیمتر در یک نمونه نر و 99 سانتیمتر در ماده بوده است. معمولا حدود 22 سانتیمتر است اگرچه در منابع قدیمی، حدود 1930، اسبله بینالنهرین با طول 1.5 متر در رود فرات سوریه گزارش شده است. حداکثر وزن گزارش شده 8.1 کیلوگرم است، که در این مورد هم منابع خیلی قدیمی تر مدعی اوزانی تا 50 کیلوگرم هستند.
یک نمونهبرداری در تالاب شادگان نشان داد که طول اسبله بینالنهرین در این محل، 11.9-65 سانتیمتر و وزن آن 75 تا 2000 گرم بوده است.
سن:
حداکثر سن 11 سال
غذا:
ماهی جزء مهم رژیم غذایی اسبله بینالنهرین است. ماهیانی نظیر ماهی بیاه Chelon abu (اسم قدیمی Liza abu)، Acanthobrama marmid در تالابهای عراق و مناطق مرزی ایران.
حشرات آبزی هم جزو غذای اسبله بینالنهرین هستند اما ماهی اهمیت بیشتری دارد.
در این ماهی همنوعخواری دیده میشود و ماهیان جوان زیر 16 سانتیمتر توسط بالغین بزرگتر از 35 سانتیمتری خورده میشوند.
ماهیان دیگری نظیر Barbus (=Mesopotamichthys) sharpeyi یا ماهی بنی، Heteropneustes fossilis یا اشلمبو و Cyprinus carpio یا کپور معمولی همراه با میگو بویژه گونه Metapenaeus affinis، قورباغه (Rana esculenta) و خرچنگهای گرد بویژه گونه Sesarma boulengeri هم توسط این گونه مصرف میشوند. مهمترین ماهی مصرفی چه از نظر وزن و چه تعداد، گونه Liza abu یا بیاه است و بعد از آن کپور معمولی قرار دارد.
گونههای Aphanius sp.، Gambuzia holbrooki، مواد دتریتوس و گیاهان آبزی هم در مجرای گوارشی اسبله بینالنهرین دیده میشود.
گونه کپورماهی Hemigrammocapoeta elegans نیز در مجرای گوارش ماهی صیدشده در رود دز دیده شده است.
ژنتیک:
ـ
رفتارهای خاص:
تغذیه در شب صورت میگیرد و بعد از آن اواخر بعد از ظهرها بیشترین میزان تغذیه مشاهده میشود. ماهیان ماده در حال تخمریزی تغذیه نمیکنند.
■ تولید مثل اسبله بینالنهرین
نرها در 3 سالگی بالغ می شوند که در این سن میانگین طول استاندارد آنها 32.6 سانتیمتر و میانگین وزن آنها 760.6 گرم است. ماده ها در 4 سالگی بالغ شده که میانگین طول انها 33.28 سانتیمتر و وزن آنها در این سن 420.4 گرم است.
تخمریزی در عراق در ماه های مارس جولای و در ترکیه در ماه های می و جوئن صورت میگیرد.
تخمها در مناطق دارای گیاهان آبزی رها میشوند و قطر آنها تا 4.2 میلیمتر است.
هماوری اندازه گیری شده در هورالحمر عراق، متغیر و از 5327 تا 333390 تخم برای ماهیان 32.5 تا 92 سانتیمتری است که 395 تا 5595 گرم وزن و 1 تا 7 سال سن داشتهاند. این مطالعه نشان داد که ماهی اسبله بینالنهرین برای تخمریزی به مناطق کم عمقه مهاجرت میکند تا در بین گیاهان آبزی نظیر نی تخمریزی کند. این آب 25 تا 75 سانتیمتر عمق داشته و بستر خاک رس یا شنی داشته است. آب ساکن با دمای 17-21 درجه سانتیگراد و اکسیژن محلول 6تا11 p.p.m و قلیائیت 170تا203، pH 8.4تا9 و شوری 5 تا 5.3 درصد از دیگر خصوصیات این مناطق است.
این ماهی بصورت دسته ای مهاجرت تخمریزی میکند که گاهی همراه با ماهی بنی ((Barbus(=Mesooptamichthys) sharpeyi)) انجام میگردد و در هفته اول مارس به محل تخمریزی میرسند.
تخمریزی در سحرگاه و آخرین روشناییهای غروب انجام میشود. ماهی نر و گاهی دو ماهی نر، به سمت ماهی ماده خیز برداشته و اقدام به تعقیب و چرخش دور آن میکنند و بدن خود را به بدن ماده میزنند و ماهی ماده با یک حرکت تند و سریع پاسخ میدهد. تخمها در بستر پراکنده شده و حفاظت نمیشوند.
نر و مادهها از هم جدا و مجددا به آب های عمیقتر برمیگردند. تخمها چسبناک و شفاف بوده و معمولا 3 تا 3.2 میلیمتر هستند. اوج تخمریزی در ماه مارس و حداقل آن در آوریل و می انجام می شد. لاروها از دوم مارس دیده شده و تخمهگشایی در عرض 48 تا 60 ساعت در دمای 18 تا 22 درجه سانتیگراد صورت میگیرد.
در ترکیه و دریاچه سد آتاتورک، بالاترین فاکتور شرایط در ماه آوریل مشاهده شد، میانگین قطر تخمها در ماه می با اندازه 1.937 میلیمتر بود و هماوری 120300 بود.
ماهیان ماده در زمان تخمریزی تغذیه نمیکنند.
■ صید اسبله بینالنهرین
در عراق برداشت زیادی دارد. همچنین در جنگ دوم خلیج فارس، توسط سربازان خارجی مستقر در عراق صید ورزشی می شده است
■ ارزشهای اقتصادی اسبله بینالنهرین
در ایران اهمیت اقتصادی چندانی ندارد.
در عراق این گونه 8.5 درصد کل صید را تشکیل میدهد اما در ایران بدلایل مذهبی و فقدان فلس ماهی محبوبی نیست. گزارشی در 1966 می گوید که سالیانه حدود 40-50 تن از این ماهی از عراق به لبنان صادر میشده است. این ماهی میزان پروتئین بالایی دارد و میتواند منبع تامین پروتئین باشد. بدلیل چرب بودن در ترکیه محبوبیت دارد.
»» وضعیت ذخایر اسبله بینالنهرین:
این گونه توسط IUCN در رده کمترین نگرانی (LC) دسته بندی شده است.
در ایران صید جدی ندارد، اما به دلیل تهدیدهای موجود در عراق، ایران نیز باید به این ماهی و وضعیت ذخایر آن توجه نماید. ارزیابی ذخایر در ایران انجام نشده است.
در کشور عراق، دستکاریهای مصنوعی تحمیلشده بر باتلاقهای جنوبی منجر به افزایش این ماهی شکارچی و وارونگی هرم غذایی و کاهش ماهیانی نظیر کپور معمولی گردید.
تغییر زیستگاه در کشور ایران، تالاب شادگان، منجر به افزایش اسبله بینالنهرین و در مقابل کاهش گونههایی نظیر Aspius (=Leuciscus) vorax، Luciobarbus pectoralis و Cyprinus carpio کپور معمولی گردید. ایجاد تغییرات در زیستتوده ماهی، به از دست رفتن دشتهای سیلابی، ساخت سدهایی که رژیم هیدرولوژیک را تغییر میدهند، افزایش شوری به دلیل فعالیتهای کشاورزی و آبیاری و آلودگی نسبت داده میشود.
بنا بر یک گزارش در سال 2012، تولید این گونه در تالاب شادگان، 33.38 کیلوگرم/هکتار/سال بوده که رتبه دوم گونههای این منطقه را دارد. زیست توده اسبله بینالنهرین در این منطقه بین 1997 تا 2009 در حال افزایش بوده است. در سال 2011 در مقابل تنها 3 عدد از گونه گربه ماهی H. fossilis ، 518 عدد اسبله بینالنهرین صید شده است.
■ بهداشت و بیماریهای اسبله بینالنهرین
در ایران گزارشی در مورد آلودگی انگلی توسط کرم Proteocephalus sp. با میزان 33.33 درصد گسترش (2 ماهی از 6 ماهی) در تالاب های خوزستان ارائه شده است. همچنین گزارش دیگری از آلودگی با نماتود Rhabdochona denudata و R. fortunatowi در این ماهی در خوزستان ارائه شده است.
• تصاویر مرتبط با اسبله بینالنهرین: |