:: ماهیان آب‌های داخلی ایران ← خانواده لای‌ماهیان ← گونه لای‌ماهی

»» سیستماتیک:

■ نام علمی گونه: Tinca tinca (Linnaeus, 1758)j
:: نام فارسی و محلی ایران: لای‌ماهی
• اسامی محلی » تیله‌خوس، تیل‌خِس، نازی، ناجی، چشم‌قرمز

:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Cypriniformes (راسته: کپورماهی‌سانان)
← Family: Tincidae (خانواده: لای‌ماهیان) (En: Tenches)
■ قبلا در خانواده کپورماهیان (Cyprinidae) و زیرخانوادهای با نام Tincinae قرار داشته است.
← Genus: Tinca
← Species: Tinca tinca (گونه: لای‌ماهی)

:: نام انگلیسی: Tench و نیز Green tench
• سایر زبان‌ها: روسی » Lin. ترکی: Kadife baligi
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Tinca aurea, Cyprinus tinca, Cyprinus tincaauratus, Cyprinus zeelt, Cyprinus tincaurea, Tinca vulgaris, Tinca chrysitis, Tinca italica, Tinca communis, Tinca limosa, Tinca linnei
:: ریشه لغوی: Tinca از واژه timica (لاتین)= از نام یک ماهی شکارچی به نام timi. البته این نامگذاری همسو با رفتار لای‌ماهی نیست

■ کشورهای محل زندگی لای‌ماهی

:: گزارش‌شده از آب‌های در ایران و نیز کشورهای:
• بومی در:
آسیا: چین، قزاقستان، مغولستان
اروپا: ارمنستان، آذربایجان، ترکیه، گرجستان، آلبانی، اتریش، بلاروس، بلژیک، بلغارستان، کرواسی، جمهوری چک، دانمارک، استونی، فنلاند، فرانسه، آلمان، یونان، مجارستان، لتونی، لیتوانی، مولداوی، هلند، لهستان، رومانی، روسیه، صربستان، اسلواکی، اسلوونی، اسپانیا، سوئد، سوییس، انگلستان، اسکاتلند، اوکراین
• معرفی‌شده به:
مراکش، آفریقای جنوبی، هند، اندونزی، ژاپن، قرقیزستان، ازبکستان، ایرلند، ایتالیا، نروژ، پرتغال، کانادا، ایالات متحده، استرالیا، نیوزیلند، شیلی.
• معرفی آن به چندکشور موفق نبوده است: الجزایر، فلسطین، اردن، ماداگاسکار، تونس، زیمبابوه

■ زیستگاه‌های گزارش‌شده لای‌ماهی

:: در ایران، حوضه آبریز دریای خزر. در سفیدرود، جویبار، رود تجن، تالاب امیرکلایه لاهیجان و نیز تالاب‌های انزلی و کارفون نزدیک بهنمیر بابلسر، تالاب لپوی زاغمرز مازندران. در جنوب شرق دریای خزر و گرگان و گنبد دیده نشده است.
:: حوضهء آبریز بالتیک، دریای سیاه، سواحل ایبریا، دریای نروژ، رودخانه‌های متعدد مثل دانوب، باگ، دنیپر، دُن، دزنا، دراوا، دوینا، ابرو، الب، ارکیشی، فیورا، گورین، ولگا، وستر، تیسزا، تاتارف، تاریم، سن، ساراتا، سال و...

■ ویژگی‌های زیستگاه لای‌ماهی

ساکن آب شیرین و لب‌شور. نزدیک بستر. مهاجر در رودخانه.
از عمق 1 متری مشاهده شده است.
در آب‌های معتدل با دمای 4 تا 24 درجه مشاهده شده است.
تا حد زیادی تحمل کمبود اکسیژن را دارد.
بیشتر در آب‌های کم‌عمق با پوشش گیاهی و آب‌های جانبی رودها دیده می‌شود. بالغین به دریاچه‌ها و آبگیرهای گرم و گل‌آلود و دارای گیاهان زندگی می‌کند.
مختصات جغرافیایی: از 64° شمالی تا 36°شمالی و 10°غربی تا 104°شرقی

■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک لای‌ماهی

• شکل بدن: باله پشتی دارای 4 شعاع سخت و 8-9 شعاع نرم | باله مخرجی دارای 3-4 شعاع سخت و 6-8 شعاع نرم | باله سینه‌ای دارای 1 شعاع سخت و 15-18 شعاع نرم | باله شکمی دارای 2 شعاع سخت و 8-9 شعاع نرم | باله دمی دارای 19 شعاع | خط جانبی دارای 90-120 شعاع است. | بالای خط جانبی 22-23 ردیف و پایین آن 19-26 ردیف فلس دارد | تعداد جارویی‌های آبششی (Gill Rakers) برابر 12-13 عدد | تعداد مهره‌ها 39-41 عدد | بدن دوکی‌شکل | بدن ستبر و سنگین و به سمت عقب فشرده است. | ساقه دمی مرتفع و با طول کوتاه | پوست ضخیم و لزج | فلس‌ها کوچک و فرورفته در پوست | رنگ کلی بدن سبز زیتونیبا تلالو طلایی روی بخش شکمی. | سر مثلثی | چشم به رنگ نارنجی-قرمز و کوچک. | پوزه تقریبا دراز | فضای بین چشمی عریض | دهان از نوع انتهایی و کوچک | لب‌ها ضخیم | دارای یک جفت سبیلک توسعه‌یافته در گوشه‌های دهان. | رنگ این ماهی در رودخانه روشن‌تر است.
• اندازه: حداکثر طول استاندارد این ماهی 70 سانتیمتر و میانگین آن معمولا 20 سانتیمتر است.
بیشترین وزن آن 7.5 کیلوگرم بوده است.
• طول عمر: حداکثر سن گزارش شده برای لای‌ماهی 20 سال است. در تحقیقی در تالاب انزلی، ماهیان بین سن 3 تا 6 سال بودند. در تالاب امیرکلایه تا 7 ساله مشاهده شده است.
• غذا: تغذیه از مواد آواری، جانوران کفزی و مواد گیاهی. بالغین بیشتر از نرمتنان تغذیه می‌نمایند.
در تالاب‌های مازندران از سخت‌پوستانی مثل دافنی و سیکلوپس، حشرات آبزی نظیر شیرونومیده تغذیه می‌کند.
در تالاب امیرکلایه لاهیجان از هفده نوع ماده غذایی شامل هفده نوع ماده غذایی شامل ادناتا، حلزون، گیاه آبزی، تری‌کوپترا، شیرونومیده، همیپیترا، افمروپترا، سیمولیوم، بچه ماهی سوف حاجی طرخان، دیپترا، گاماروس، توبی فکس، بذرگیاه، ساس آبی، کنه آبی، زئوپلانکتون تغذیه می‌نماید.
• ژنتیک: تعداد کروموزوم‌های دیپلوئید / زیگوتیک (2n) برابر 48-48، و کروموزوم‌های هاپلوئید / گامتیک (n)، 24 است.
• ویژگی‌های رفتاری: بی‌خطر برای انسان. در زمستان خود را در گل مدفون می‌کنند. در جوانی بین علف‌ها بیشتر دیده می‌شوند.
• سایر توضیحات: رشد این ماهی کند است.
توسط گونه‌هایی مثل اسبله، سوف و اردک‌ماهی شکار می‌شود.

■ تولید مثل لای‌ماهی

در اندازهء 20 سانتیمتری بالغ است. نرها 2-3 سال و ماده‌ها 3-7 سال تولیدمثل می‌کنند.
بسته به جغرافیا، تولید مثل بین مه و سپتامبر و در دمای 19-20 درجه سانتیگراد روی می‌دهد و یک نقطهء اوج دارد.
تعداد زیادی تخم چسبناک زرد و سبزرنگ روی گیاهان یا بستر رها می‌کند.
تخمریزی هر 1-5 روز یکبار و طی 2 ماه مرحله به مرحله روی می‌دهد.
هماوری مطلق بسته به مکان بین 18هزار تا 120هزار گزارش شده است.
قطر تخم 0.8 تا 1 میلیمتر است.
تخم‌گشایی در دمای 20 درجه سانتیگراد 3 روز طول می‌کشد.
لارو بعد از خروج از تخم 4-5 میلیمتر طول دارد.
لاروها چندروز چسبیده به گیاهان می‌ماند و از زرده تغذیه می‌کند.
این ماهی از تخم و نوزاد نگهداری نمی‌کند.

■ صید لای‌ماهی

صید آن در ایران کم و بیشترین مقدار آن در تالاب انزلی است. مقداری نیز همه ساله در آب‌بندان‌های مازندران صید می‌شوند. در ایران با انواع ابزارهای صید ماهيان مثل دام گوشگير، ساچوک، پره، و...صید می‌شود.

■ ارزش‌های اقتصادی لای‌ماهی

دارای ارزش صید تجاری است. تکثیر و پرورش مصنوعی آن نیز انجام می‌شود.
صید ورزشی دارد.
قابل نگهداری در آکواریوم‌های عمومی و بزرگ است.
در ایران طرفدار زیادی ندارد.

■ وضعیت ذخایر لای‌ماهی

در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت "کمترین نگرانی" (LC) است، پراکنش زیادی در حوضهء جنوبی خزر دارد، مصرف خوراکی کم داشته و نسبت به افزایش دما و تا حدی آلودگی و کمبود اکسیژن مقاومت دارد از این رو کمترین نگرانی برای آن وجود دارد.

■ بهداشت و بیماری‌های لای‌ماهی
در این گونه بیماری رئوویروس لای‌ماهی و بیماری انگلی Pseudocapillaria مشاهده شده است.
بر طبق نتایج بدست آمده در تالاب امیرکلایه 8 گونه انگل شامل دو گونه نماتود بنام‌های Raphidascaris acus، Camallanus lacustris ، دوگونه ترماتود دیژن شامل Asymhylodora tincae و Diplostomum spathaceum، یک گونه ترماتودمونوژن، Dactylogyrus sp. ، یک گونه سستود، Caryophyllaeus fimbericeps ، یک گونه سختپوست، Learnaea sp.، و یک گونه تک یاخته، Tricodina sp. از لای‌ماهی تالاب امیرکلایه جدا سازی شدند.

○ تصاویر و فیلم‌ از ماهی لای‌ماهی: