:: ماهیان دریای خزر ایران ← خانواده قنات‌ماهیان ← گونه ماهی کلمه
» این گونه در بخش ماهیان آب‌های داخلی نیز مورد اشاره قرار گرفته است.
◄ در رده‌بندی‌های قدیمی‌تر، در خانوادهء کپورماهیان (Cyprinidae) بوده است.
■ سیستماتیک:
■ نام علمی گونه: Rutilus rutilus (Linnaeus, 1758)j
:: نام فارسی و محلی ایران: ماهی کُلمه. ماهی کولمه
• اسامی محلی » تلاجی (گرگان و مازندران)
:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Cypriniformes (راسته: کپورماهی‌سانان)
← Family: Leuciscidae (خانواده: قنات‌ماهیان) (En: Minnows)
■ این گونه در گذشته در خانوادهء کپورماهیان (Cyprinidae) قرار داشته است.
← Subfamily: Leuciscinae
← Genus: Rutilus (جنس: کولمه‌ها)
← Species: Rutilus Rutilus (گونه: ماهی کلمه)
◄ در ایران یک زیرگونه با دو نژاد عنوان می‌شود که در منابع علمی مبهم است: Rutilus rutilus caspicus natio knipowitschi و Rutilus rutilus caspicus natio kurensis، که به ترتیب نژاد گرگان (ترکمنی) و نژاد کورا نامیده می‌شوند.
:: نام انگلیسی: Roach و نیز Siberian roach
• سایر زبان‌ها: روسی » Plotva
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Leuciscus frisii, Rutilus frisii frisii
:: ریشه لغوی: Rutilus: از واژه Rutilus (یونانی) = قرمز
■ کشورهای محل زندگی ماهی کلمه
• گزارش‌شده از آب‌های ایران و کشورهای
افغانستان، ارمنستان، چین، مغولستان، ترکیه، ازبکستان، آلبانی، اتریش، بلژیک، بوسنی و هرزگوین، بلغارستان، کرواسی، جمهوری چک، دانمارک، استونی، فنلاند، فرانسه، آلمان، یونان، مجارستان، لتونی، لیتوانی، هلند، نروژ، لهستان، رومانی، روسیه، صربستان، اسلواکی، سوئد، انگلستان، اسکاتلند، اوکراین و سویس.
:: معرفی شده به : مراکش، قبرس، قزاقستان، ایرلند، ایتالیا، پرتقال، اسپانیا و استرالیا.
■ زیستگاه‌های گزارش‌شده ماهی کلمه
:: بومی در ایران: دریای خزر، رودخانه‌های آن (با نژاد مجزا):
• پراکنش ماهی کلمه نژاد کورا در قسمت‌های غربی و جنوب غربی دریای خزر است که برای تولیدمثل وارد تالاب انزلی، کورا و شلمانرود می‌شود.
• پراکنش ماهی کلمه نژاد گرگان در در جنوب شرقی دریای خزر و رودخانه‌های آن نظیر اترک، گرگانرود و قره سو. در قره سو تا حدود 20 کیلومتر و در اترک حدود 40 کیلومتر در رودخانه پیشروی می‌کند. هم اکنون زیستگاه آن در قره سو به دلیل دستکاری های انجام شده از بین رفته و اغلب کلمه های این نژاد برای تولیدمثل به تالاب گمیشان و کانال‌های آب موجود در آن وارد می‌شوند.
:: بعضی از کوسیستم ها در جهان: دریای خزر، دریای آرال، اقیانوس اطلس، دریای نروژ، آمودریا، خروجی های رودخانه‌ها و دریاچه بالکان، دون، دنیپر، دانوب، دریای سیاه، رود دنسا(روسیه و اوکراین)، رود نیستر (اوکراین مولداوی)، رود دراوا (ایتالیا، اتریش و مولداوی و...)، رود اورال، دریاچه بایکال، دریاچه کاستوریا، دریاچه وگوریتیس، رود ییلی، رود الب (جمهوری چک، آلمان)، رود ارکیشی (چین)،رود کاما (روسیه)، حوضه آبریز گوتلند (سوئد)، رود خوپیور _(روسیه)، رود گورین (اوکراین، روسیه سفید)، رودهای منتهی به دریای آزوف، رودخانه سیرت (روسیه، اوکراین و مجارستان)، رودخانه داویا (روسیه)، رودخانه پو (ایتالیا، سوییس و فرانسه)، رودخانه اونگا (روسیه) و...
■ ویژگی‌های زیستگاه ماهی کلمه
ساکن آب‌های شیرین و لب‌شور است. بنتوپلاژیک بوده و در pH بین 7 تا 7.5 و bH بین 10-15 حضور دارد.
عمق حضور آن از 15 متر است.
ساکن مناطق نیمه‌گرمسیری با دمای 10 تا 20 درجه سانتیگراد
در گستره متنوعی از زیستگاه‌ها دیده می‌شود، بویژه در مناطق پایین دستی رودخانه‌ها بیشتر است. در دریاچه‌های غنی از مواد غذایی و رودخانه‌ها و آبگیرهای متوسط و بزرگ حضور دارد، همچنین در چشمه‌های کوچک و تالاب های لب‌شور ساحلی مشاهده شده است.
گاهی برای زمستان‌گذرانی در آبگیرهای حاشیه‌ای یا اعماق دریاچه‌ها اقامت می‌کند.
مختصات جغرافیایی: 71°شمالی تا 36 ° شمالی و 10 ° غربی تا 155 ° شرقی هستند.
■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک ماهی کلمه
• شکل بدن: باله پشتی 3شعاع سخت و 8تا12 شعاع نرم | باله مخرجی 3 شعاع سخت و 9 تا 13شعاع نرم | باله دمی با 18-19 شعاع | 39 تا 41 مهره در ستون فقرات | مهمترین وجه تمایز با ماهی سفید: 39-41، +2-3 (مجموعا 41-44) فلس روی خط جانبی، و باله‌های پشتی با 10 1/2 شعاع منشعب. | بدن از طرفین فشرده | ارتفاع بدن 25-35 درصد طول استاندارد بدن | دهان انتهایی | پوزه گرد و کوتاه و نوک تیز | فاصله بین دو چشم باریک | چشم ها کوچک، قطر چشم 4.6 تا 5 درصد از طول استاندارد | عنبیه از زرد در ماهیان جوان تا قرمزتیره در بالغین در نژاد گرگان و نقره‌ای خاکستری | باله‌های سینه‌ای، شکمی و مخرجی سرخ فام هستند و در نژاد کورا خاکستری با حاشیه سیاه، باله سینه‌ای و شکمی کوچک | دندان حلقی یک ردیفی با فرمول 5-6 یا 6-6 یا 5-5 |
• تفاوت بارز کلمه نژاد گرگان یا ترکمنی(natio knipowitschi) و کلمه نژاد کورا (natio Kurensis): کلمه کورا دارای پهنای بیشتر بدن، چشم کوچکتر و رشد بیشتر در مقایسه با کلمه گرگان است.
مطالعات جدیدتر با روش ریخت‌سنجی هندسی انجام شده که نتایج تفاوت معنی داری را بین شکل بدن جنس‌های نر و ماده هر جمعیت کلمه گرگان(ترکمنی) و کورا و همچنین بین دو جمعیت نشان داد. نتایج همچنین نشان داد که هر دو جنس کلمه کورا دارای سری بزرگ تر، قاعده باله مخرجی طویل تر و تا حدودی بدن پهن تر در جنس ماده نسبت به کلمه گرگان(ترکمنی) است. به علاوه برخی الگوی تفاوت به دست آمده در این پژوهش متفاوت از یافته‌های قبلی بود. این امر می‌تواند به دلیل قابلیت بالای تکنیک ریخت سنجی هندسی در بررسی شکل ساختارهای زیستی و همچنین وجود دوشکلی جنسی در کلمه خزری است. تفاوت‌های ریختی مشاهده شده بین جمعیت های کلمه گرگان و کورا می‌تواند بیانگر تکامل در حال پیشرفت شکل بدن جمعیت‌های مورد مطالعه تحت تاثیر شرایط محیطی محل زیست آنها در دریای خزر باشد.
• اندازه: حداکثر اندازه جهانی آن 50 سانتیمتر با میانگین 25 سانتیمتر است. بیشینه اندازه ماهی کلمه در دریای خزر 30 سانتیمتر برای نژاد گرگان و 42 سانتیمتر برای نژاد کورا است که هردو رکورد مربوط به خارج ایران است. در ایران میانگین حدود 20 سانتیمتر برای نژاد گرگان است و نژاد کورا بزرگتر می‌شود.. حداکثر وزن آن 1.8 گزارش شده است.
• طول عمر: حداکثر سن گزارش شده ماهی کلمه 14 سال است. اغلب نمونه‌های صید شده 3-4 ساله یا کمتر هستند.
• غذا: ماهی کلمه در دوران لاروی از زئوپلانکتون‌ها و پس از آن نرمتنان کفزی، مواد گیاهی و دتریتوس ها تغذیه می‌کند. غذا می‌تواند عاملی برای تغییر زیستگاه این ماهی از مناطق حاشیه‌ای به مناطق عمیق باشد.
• ژنتیک: تعداد کروموزوم‌های دیپلوئید / زیگوتیک (2n)برابر 50-50، و کروموزوم‌های هاپلوئید/ گامتیک (n) برابر 25 است.
• خصوصیات رفتاری: ماهی کلمه مهاجرت‌های داخل آب شیرین دارد. مهاجرت علاوه بر تولیدمثل، می‌تواند بدلیل بیماریها، رقابت غذایی و یا حضور شکارچیان باشد.
■ تولیدمثل ماهی کلمه
:: ماهی کلمه نژاد گرگان، در 2-3 سالگی بالغ می‌شود. اوج مهاجرت به رودخانه‌های قره سو، گرگانرود و تالاب گمیشان از اواخر بهمن تا اوایل فروردین بوده و تولیدمثل برروی گیاهان آبزی انجام می‌شود. در گذشته های دور (1907) تا 25 کیلومتر در داخل رودخانه قره سو و گرگانرد مهاجرت نموده و تولیدمثل می‌نمودند. اما هم اکنون غالب نمونه‌های این نژاد کلمه، در تالاب گمیشان و کانال های آب ورودی این تالاب تولیدمثل می‌نمایند. نرها حدود یک هفته زودتر از ماده ها مهاجرت خود را آغاز می‌نمایند. دمای آب در این زمان 10 تا 15 درجه سانتیگراد است.
:: ماهی کلمه نژاد کورا، در بهمن ماه، زمانی که دمای آب 3 تا 6 درجه سانتیگراد است، به تالاب انزلی و رودخانه‌های جنوب غربی خزر مهاجرت می‌نماید و از اواسط فروردین ماه لغایت اوایل اردیبهشت در دمای 15 تا 15 درجه سانتیگراد تولیدمثل می‌نماید. تخمریزی در محلی با گیاهان آبزی غوطه‌ور و چمن زارهای پوشیده از آب انجام می‌شود. هماوری مطلق آن 4884 تا 65416 عدد تخمک در سواحل استان گیلان برآورد شده است.
»» امکان تولید هیبرید زایا با ماهی سیم دارد.
تخم‌های ماهی کلمه چسبناک بوده و در عرض 12 روز گشوده می‌شوند.
■ صید ماهی کلمه
همه‌ساله مقدار زیادی از این گونه در جنوب دریای خزر صید می‌شود و بازار مناسبی در بین مردم دارد. آمارهای صید هردو نژاد این ماهی با هم ارائه می‌گردند. میانگین صید آن در گذشته به حدود یک هزار تن در سال هم می‌رسیده است اما امروزه مقدار صید کمتر است.
■ ارزش‌های اقتصادی ماهی کلمه
همه ساله مقدار زیادی از این گونه در جنوب دریای خزر صید می‌شود و بازار مناسبی در بین مردم دارد. میانگین صید آن در گذشته به حدود یک هزار تن در سال هم می‌رسیده است اما امروزه مقدار صید کمتر است.
»» ماهی کلمه غذای اصلی فیل‌ماهی است و از این لحاظ نیز بسیار حایز اهمیت است.
■ وضعیت ذخایر ماهی کلمه
ماهی کلمه دریای خزر، گونه ای نیازمند حفاظت (CD) است با اینکه گونه کلمه از نظر IUCN دارای کمترین نگرانی است(LC). اگرچه این گونه در تمام سواحل دریای خزر وجود دارد اما بهره‌برداری بیش از حد از آن و تخریب محل‌های تولیدمثل آن با از بین بردن پیچ و خم های رودخانه و تبدیل زمین‌های حاشیه رودخانه به زمین های کشاورزی نسل این گونه در سال‌های اخیر بسیار کاهش پیدا نموده است. شیلات ایران در سال‌های اخیر با تکثیر مصنوعی و رهاسازی بچه‌ماهیان حاصل از آن اقداماتی را درجهت حفظ این گونه انجام داده است (مرکز سیچوال/بندر ترکمن).
■ بهداشت و بیماری‌های ماهی کلمه
ماهی کلمه می‌تواند میزبان انگل‌های گوناگونی باشد از جمله: از شاخه میکسوزوآ (Myxozoa): انگل آبشش و کیسه صفرا Myxobolus sp.، از مونوژنه آ(Monogenea): انگل آبشش، پوست و بالهء Dactylogyrus sp.، از رده دی ژنه آ (Digenea): انگل روده ای Asymphylodora tinca، انگل چشمیِ Diplostomum spathaceum، از رده سستودها (Cestoda): انگل‌های گوارشی Bothriocephalus gowkongensis و Caryophllaeus fimbriceps، از رده آسپیدوگاستر (Aspidogasterea): انگل دستگاه گوارش Aspidogaster limacoides، از رده نماتدها (Nematoda): انگل گوارشی، عضلانی Anisakis sp.، از رده آکانتوسفالها (Acantocephala): انگل لوله گوارش Acanthocephalorhinchoides cholodkowski.
• مطالعات انجام شده، تاثیر آفت‌کش‌ها و فلزات سنگین بر بدن ماهی کلمه را نشان داده است. برخی مطالعات نشان داده است که فلزات سنگین بیشتر در نقاطی از بدن کلمه تجمع می‌کنند که برای انسان مصرف خوراکی ندارد.
○ تصاویر و فیلم از ماهی کلمه: |
