:: ماهیان آبهای داخلی ایران ← خانواده تاسماهیان ← گونه ماهی شیپ
• این گونه در بخش ماهیان دریای خزر نیز مورد اشاره قرار گرفته است.
■ سیستماتیک:
■ نام علمی گونه: Acipenser nudiventris Lovetsky, 1828
:: نام فارسی و محلی ایران: ماهی شیپ، تاسماهی شکملخت، تاسماهی خاردار، تاسماهی شکمبرهنه
• اسامی محلی » شیپ، ماهی خاویار
:: ردهبندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Subclass: Chondrostei (زیر رده: عضروفیاستخوانان)
← Order: Acipenseriformes(راسته: تاسماهیسانان)
← Family: Acipenseridae (خانواده: تاسماهیان) (En: Sturgeons)
← Subfamily: Acipenserinae
← Genus: Acipenser (جنس: تاسماهیهای اصلی)
← Species: Acipenser nudiventris (گونه: ماهی شیپ)
:: نام انگلیسی: Fringebarbel sturgeon و نیز Ship sturgeon, Spiny sturgeon, Barbel sturgeon, Bastard sturgeon, thorn sturgeon
• سایر زبانها: روسی » Ship. ترکی » Şip balığı
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Acipenser glaber, Acipenser nudiventris derjavini, Acipenser schypa, Acipenser turritus....
:: ریشه لغوی: Acipenser: از واژه acipenser (لاتین) =تاسماهی
■ کشورهای محل زندگی ماهی شیپ
• گزارششده از آبهای ایران، و بجز ایران در این کشورها گزارش شده است:
جمهوری آذربایجان، بلغارستان، گرجستان،قزاقستان، رومانی، روسیه، ترکیه،ترکمنستان، اکراین و ازبکستان. ماهی شیپ در بعضی کشورها نظیر چین معرفی مصنوعی شده. همچنین در کشورهایی نظیر افغانستان، اتریش، جمهوری چک، مجارستان، مولداوی، صربستان و... منقرض شده است.
■ زیستگاههای گزارششده ماهی شیپ
• بومی در دریای خزر و رودخانههای وابسته به آن (تخمریزی طبیعی ندارد)، و اکوسیستمهای دیگر مثل:
دریای سیاه(تقریبا منقرض)، دریای آزوف، دریای مرمره محل زندگی ماهی شیپ هستند، همچنین در بعضی رودخانهها دیده میشوند : رود دانوب تا براتیسلاوا(کم)، رود ولگا تا کازان(کم)، رود اورال تا چالوف(کم)، رود ریونی گرجستان (کم). رودخانه ییلی چین، آمودریا و مناطقی از پاله آرکتیک محلهای زندگی ماهی شیپ هستند. ماهی شیپ همچنین در دریاچه آرال زندگی میکرده و منقرض شده است. تنها یک جمعیت با وضع طبیعی آن در دریاچه بالخاش قزاقستان گزارش شده است.
در دریای خزر، ماهی شیپ اغلب در مناطق مرکزی و جنوبی زندگی میکند و در قسمت شمالی دریا بندرت دیده میشود. برای تخمریزی نیز به سفید رود مهاجرت میکند، اما تعداد کمی از آن در سفید رود گزارش شده است.
■ ویژگیهای زیستگاه ماهی شیپ
در نواحی نزدیک به ساحل دریاها و خورها و بخشهای عمیق رودخانهها حضور دارند.
ماهیان جوان، در بخشهای کم عمق رودها زندگی میکنند، به بستهای گلی علاقمند بوده وبصورت دستهای دیده میشوند.
دمای 10 تا 20 درجه سانتیگراد را ترجیح میدهد.
در اعماق 30 تا 60 متری آبهای شیرین تا شور بیشتر دیده دیده میشود. اکسیژن زیر 60% برای آنها خطرناک است. تغییرات در سطح آب، به دلیل تغییر در حجم غذا برای آنها اهمیت دارد.
مختصات جغرافیایی : 57° شمالی تا 36°شمالی و 14°شرقی تا 53° شرقی
■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک ماهی شیپ
• شکل بدن: در باله پشتی دارای 45 تا 57 شعاع نرم | باله مخرجی دارای 23 تا 37 شعاع نرم | دارای پنج ردیف صفحات استخوانی: ردیف پشتی دارای 11 تا 17 صفحه، ردیف جانبی دارای 49تا70 صفحه و اغلب بین 55تا56 صفحه در هر طرف، ردیفهای شکمی، دارای 10 تا16 صفحه. اولین صفحه استخوانی پشت بدن بزرگ است. | استخوانهای کوچک بین ردیفهای اصلی استخوانهای پشت، پهلو و شکم وجود ندارند. | رنگ بخش پشتی خاکستری، طرفین و پهلوها روشنتر، و شکم سفید است. | پوزه مخروطی، کمی بلند و به سمت بالا شیبدار است. | سبیلکها تا نیمه طول محل رویش تا لب رشد میکنند. | لبها ضخیم و کشیده بوده و شکاف روی قسمت میانی لب پایین وجود ندارد. | 24 تا 45 عدد خار آبششی دارد. | بدن این ماهی کشیده و ارتفاع آن 12.3 تا 16.1 درصد کل بدن، طول سر 17.1 تا 22.2 درصد طول کل بدن است. | شکل ظاهری نر و ماده شبیه است.
• اندازه: حداکثر طول و وزن گزارش شده در خارج ایران، 221سانتیمتر طول و وزن 80 کیلوگرم است و طول رایج آن 132 سانتیمتر است. در ایران اندازه آن از 105 تا 214 سانتی متر است و بیشترین فراوانی آن 149 سانتی متر بوده است. متوسط طول نرها 133.9 و ماده ها 148.8 سانتیمتر در سال 1377 بوده است.
• طول عمر: این ماهی تا بیش از سی سال عمر میکند. سن متوسط آن در ایران 14 سال است.
• غذا: از لارو های نرم تنان، دوجور پایان (amphipods) و شیرونومیدها تغذیه میکنند. عمده غذای آنها بنتوزهای جانوری نظیر سختپوستان، حشرات، و بیمهرگان است. در ایران نیز لارو ماهی شیپ، از لارو بالموداران (Trichoptera)، سنجاقکها (Odonata) و بهارهها (Plecoptera) و نمونههای بالغ در سال های اخیر در جنوب دریای خزر از خرچنگ پهن (Rhitropanopeus harisii ) تغذیه مینمایند. در فصل تولیدمثل تغذیه متوقف میشود . ماهیان بالغ همچنین از دیگر ماهیان بویژه گاوماهیان تغذیه میکنند. همچنین بالغین از Gammaridae, Cumacea, Mysidae, Nereis و سایر جانوران آبزی تغذیه مینمایند.
رقیب غذایی لارو شیپ، کپورماهیانی نظیر ماهی سیم و گاوماهیان هستند. رقیب غذایی ماهی شیپ بالغ، فیلماهی و سوف و گاهی ماهی سفید و ماشماهی است.
• ژنتیک: تعداد کروموزومهای دیپلوئید/زیگوتیک(2n) در 118-118 در دریای سیاه و 118+_2 در رود اورال گزارش شده است. تعداد کروموزومهای هاپلوئید/گامتیک(n) هم 59 گزارش شده است.
• ویژگیهای رفتاری: شکارچیان فعال هستند.
• سایر توضیحات: -
■ تولیدمثل ماهی شیپ
این گونه برای تولیدمثل، در دو فصل بهار (در دمای 6.2 تا 13 درجه سانتیگراد) و پائیز (در دمای 12 تا 17.9 درجه سانتیگراد به رودخانه کورا مهاجرت مینماید و پس از طی مسافت حدود 600 کیلومتر، به محل تولیدمثل میرسد. در رودخانه اورال، این فاصله از 350 کیلومتری شروع میشود. دمای مناسب برای تولیدمثل 15 تا 25 درجه سانتیگراد است، اما در بخش شمالی دریای خزر از 12 درجه نیز تولیدمثل میکنند. بستر مناسب برای تولیدمثل قلوه سنگی، سنگهای درشت، ماسه و خاک رس و سرعت آب 1 تا 2 متر در ثانیه است. نرها در سن 9 تا 13 سالگی و ماده ها 13 تا 16 سالگی بالغ میشوند. همآوری مطلق در رودخانه کورا 280.000 تا 1.029.000 عدد و در اورال 715.000 تا 1.650.000 عدد است.
از لحاظ تناسب جنسی، اغلب تعداد نرها بیشتر از مادهها است.
■ صید ماهی شیپ
کمترین سطح صید ماهیان خاویاری در دریای خزر متعلق به ماهی شیپ بوده است.
■ ارزشهای اقتصادی ماهی شیپ
تجارت این ماهی در سراسر جهان ممنوع اعلام شده است.
این ماهی در شرایط مناسب، از ماهیان اقتصادی و باارزش دریای خزر است. ارزش غذایی گوشت و خاویار آن حد واسط بین تاس ماهی روس و ازون برون است. گوشت آن دارای 18.7 درصد پروتئین، 10.2 درصد چربی، و 69.7 درصد آب می باشد. در سواحل ایران، 13.47 درصد وزن بدن این ماهی را خاویار تشکیل میدهد.
■ وضعیت ذخایر ماهی شیپ
در سیاهه قرمز گونههای IUCN، دارای وضعیت "در معرض انقراض" (CR) است.
صید آن از سال 2011 در کشورهای حاشیه دریای خزر به مدت 5 سال ممنوع میگردد. تجارت جهانی آن نیز مدتهاست که با محدودیت مواجه است(CITES II, از تاریخ 1.4.98; CMS Appendix II). حدود یک درصد از مجموع صید ماهیان خاویاری را شامل میشود و نسبت به سایر گونهها از این لحاظ ضعیف تر است. در سال های 1922 تا 1927 حدود 2.500 تا 3.000 شیپ در رودخانه کورا صید شد.
از سال های 1966 تا 1971 سالانه 2.9 تا 6.2 میلیون عدد بچه ماهی حاصل از کارگاه های تکثیر مصنوعی روسیه، به دریای خزر رهاسازی گردیده و تعداد 678.600 عدد در سال 1377 در رودخانههای ایران رهاسازی شدند.
میزان صید این ماهی در ایران کم است، بطوریکه در سال 1351 تعداد 515 عدد، 1373 تعداد 188 عدد و در سال 1377 تعداد 105 عدد مجموعا به وزن 11 تن صید شدند. این گونه در حال حاضر کمیاب ترین گونه خاویاری در دریای خزر است که علاوه بر کاهش شدید آن در سالهای اخیر، تکثیر مصنوعی آن نیز نتوانسته است کمکی به احیای جمعیت آن بکند.
عوامل محدود کننده جمعیت ماهی شیپ، شامل:
عوامل غیر زیستی: تغییرات دمایی، تغییر در حجم آب، میزان اکسیژن محلول در آب
عوامل زیستی: شکار شدن تخمها و لاروها توسط ماهیان شکارچی مثل اسبله و سوف و سایر ماهیان. تعداد زیادی از ماهیان شیپ در مرحله انگشتقدی خوراک این ماهیان شکارچی میگردند.
عوامل انسانی: کاهش مولدین، بدلیل صید غیر مسوولانه، آلودگی رودخانهها و دریای خزر، سد بندی در مسیر بعضی رودخانهها و نتیجتا ایجاد مشکل در مسیر تخمریزی
■ بهداشت و بیماریهای ماهی شیپ
-
○ تصاویر و فیلم از ماهی شیپ |
