:: ماهیان دریای خزر ایران ← خانواده سوف‌ماهیان ← گونه سوف حاجی‌طرخان
»» این گونه در بخش ماهیان آب‌های داخلی نیز مورد اشاره قرار گرفته است.
■ سیستماتیک:
:: نام علمی گونه: Perca fluviatilis (Linnaeus, 1758)j
:: نام فارسی و محلی ایران: سوف حاجی‌طرخان، سوف رودخانه‌ای. (حاجی‌طرخان=هشترخان=آستاراخان: بندری در آذربایجان)، لوتی اروپایی
• اسامی محلی: بچه‌سوف
:: رده بندی کامل↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Perciformes (راسته: سوف‌ماهی‌سانان)
← Suborder: Percoidei (زیرراسته: سوف‌ماهی‌واران)
← Family: Percidae (خانواده: سوف‌ماهیان) (En: Perches)
← Subfamily: Percinae
← Genus: Perca (جنس: ماهی لوتی)
← Species: Perca fluviatilis (گونه: ماهی سوف حاجی‌طرخان)
:: نام انگلیسی: European perch و نیز Eurasian perch, English perch, Redfin perch, River perch
:: سایر زبان‌ها: -
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Perca fluviatilus, Perca helvetica , Perca vulgaris, Perca italica..
:: ریشه لغوی: Perca : از واژه Perk (یونانی) = Perk > Perch=سوف
■ کشورهای محل زندگی ماهی سوف حاجی‌طرخان
• بومی در ایران و کشورهای دیگری نظیر:
افغانستان، آلبانی، ارمنستان، اتریش، آذربایجان، بلژیک، بوسنی و هرزگوین، بلغارستان، کرواسی، جمهوری چک، دانمارک، استونی، فنلاند، فرانسه، گرجستان، یونان، مجارستان، ایرلند، قزاقستان، لتونی، لیخن اشتاین، لیتوانی، لوکزامبورگ، مولداوی، مغولستان، مونته نگرو، هلند، نروژ، لهستان، رومانی، روسیه، صربستان، اسلواکی، سوئد، سوییس، ترکیه، انگلستان، اوکراین و ازبکستان
• معرفی‌شده به: استرالیا، جزایر آزور(نه جزیره متعلق به پرتقال در وسط اقیانوس اطلس شمالی)، چین، قبرس، ایتالیا، مراکش، نیوزلند، پرتقال، آفریقای جنوبی و اسپانیا
»» گزارش‌هایی از تاثیر منفی بر اکوسیستم، در نواحی که سوف به آنها معرفی شده وجود دارد.
■ زیستگاه‌های گزارش‌شده ماهی سوف حاجی‌طرخان
• بومی در ایران، تنها در جنوب غربی حوضه آبریز خزر و بیشتر ساکن تالاب انزلی است. همچنین در تالاب امیرکلایه لاهیجان و آبگیرها و رودهای اطراف، تعداد زیادی از آن وجود دارد. ندرتا در آب‌های مجاور این تالابها در دریای خزر دیده می‌شود.
• در جهان: دریای خزر، دریای آرال، اقیانوس اطلس، دریای بالتیک، دریای نروژ، رود آلیاکمون(یونان، مقدونیه)، رود آمور(چین)، رود آمودریا ( ازبکستان)، رود دانوب(اروپای مرکزی)، رود دون(روسیه، اکراین)، رود الب(چک، آلمان)، رود ارکیشی(چین)، رود کولیما(روسیه)، رود کوبان(روسیه)، رود ماریتزا(بلغارستان، یونان، تریکه)، رود موری-دارلینگ(استرالیا)، رود اونگا(روسیه)، رود راین، رود استروما(بلغارستان و یونان)، رود تاریم(چین)، رود ولگا(روسیه)، رود ییلی(چین)، دریاچه بایکال، دریاچه بوستون، دریاچه اسکادار(آلبانی، مونته نگرو) و...
■ ویژگی‌های زیستگاه ماهی سوف حاجی‌طرخان
ساکن آب‌های شیرین و لب شور، مرتبط با بستر، با pH بین 7-7.5 و dH بین 8-12 ، رودرو
ساکن محدوده بسیار گسترده ای از زیستگاه ها، از تالاب ها، انواع دریاه ها تا چشمه های معمولی مشاهده می‌باشد.
در عمق بین 1 تا 30 متری و بیشتر بین 3 تا 4 متر، آب‌های مناطق معتدله با دمای آب بین 10 تا 22 درجه سانتیگراد حضور دارد.
از 74 تا 38 درجه شمالی و 91 درجه غربی تا 168 درجه شرقی.
کمبود اکسیژن و آلودگی آب را تا حد زیادی تحمل می‌نماید. در قسمت های زیادی از تالاب انزلی با وجود آلودگی زیاد به زندگی خود ادامه می‌دهد و بیشترین تعداد را در حوضه جنوبی دریای خزر دارا است. لاروهای فعال در آب‌های آزاد دیده می‌شوند.
توانایی زندگی در شرایط کمبود اکسیژن را دارد.
■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک سوف حاجی‌طرخان
• شکل بدن: دو باله پشتی کاملا جدا از هم، مجموعا دارای 14 تا 20 خار و 13 تا 16 شعاع نرم | باله مخرجی دارای 2 خار و 7تا10 شعاع نرم | باله های شکمی و مخرجی زرد تا قرمز و بخش خلفی باله پشتی دارای نقاط تیره |اولین باله پشتی خاکستری با نقاط سیاه در نوک آن |دومین باله پشتی سبز و زرد | باله های سینه‌ای زرد |باله پشتی اول بلندتر از باله دوم است | باله دمی دو شاخه است | دارای 39 تا 42 مهره در ستون فقرات | بدن سبز و زرد، دارای 5 تا 9 نوار ضخیم تیره در پهلوها، اغلب به شکل حرف Y انگلیسی | دارای 56 تا 77 فلس خط جانبی | خط جانبی تا باله دمی امتداد ندارد | ارتفاع بدن زیاد است | بر روی استخوان تیغه ای (Vomer) دندان وجود ندارد | سرپوش آبششی در حاشیه دارای فلس است | تعداد خارهای آبششی روی اولین کمان آبششی 14 تا 20 عدد
• اندازه: حداکثر طول استاندارد 60 سانتیمتر و میانگین طول کل آن 25 سانتیمتر است. بیشترین وزن سوف حاجی‌طرخان 4.8 کیلوگرم گزارش شده است.
در سواحل ایران و تالاب انزلی که مهمترین زیستگاه آن است، میانگین طول و وزن به ترتیب 19.6 سانتیمتر و 206 گرم اندازه گیری شده است.
• طول عمر: طبق آمارهای بین المللی ماهی سوف حاجی‌طرخان 22 سال عمر می‌کند. در تالاب انزلی در مطالعه ای که در سال 1371-72 انجام شد، 54 درصد از ماهیان 4 ساله بودند.
• غذا: در ایران بچه ماهیان از زئو پلانکتونها و نمونه های بزرگتر از سختپوستان، نرم تنان، حشرات آبزی و لارو ماهیان دیگر تغذیه می‌نمایند.
ماهی سوف حاجی‌طرخان یک ماهی همه چیزخوار با اولویت گوشتخواری و سپس گیاهخواری و تمایل به همنوعخواری است.
تغذیه لاروها در آب‌های باز انجام می‌شود. تغذیه ماهی سوف حاجی‌طرخان در طول روز و بیشتر در طلوع و غروب آفتاب صورت میگیرد و هرنوع غذای در دسترس را مصرف می کند. لاروها و ماهیان جوان، معمولا از بی مهرگان پلانکتونی تغذیه می‌کنند. در اولین تابستان بسیاری از ماهیان جوان به نواحی حاشیه ای می روند تا از موجودات کفزی تغذیه بنمایند. وقتی طول استاندارد آنها به 12 سانتیمتر می رسد تغذیه از ماهی‌های دیگر را شروع می‌نمایند.
مطالعه ای در ماهی سوف حاجی‌طرخان تالاب امیرکلایه لاهیجان نشان داد که این ماهی از هجده نوع ماده غذایی تغذیه می کند که بترتیب درصد فراوانی عبارت از: ساس آبی، ادناتا، گاماروس، مواد گیاهی، شیرونومیده، لای‌ماهی، همیپترا، ماهی سوف حاجی طرخان، حلزون، سوزن ماهی، ماهی گامبوزیا، ماهی نه خاره، دیپترا، برانشیوپودا، تریکوپترا، توبیفکس، قورباغه و میگو می هستند. در ضمن با مقایسه مواد غذایی شناسایی شده در معده و روده این ماهی، لای ماهی، گامبوزیا، سوف حاجی طرخان، نه خاره، برانشیوپودا، قورباغه و میگو به دلیل اینکه تنها در معده وجود داشتند بعنوان غذاهای زود هضم و سایرین جز غذاهای دیرهضم بودند.
• در سایر کشورها بر طبق مطالعات انجام‌شده:
سخت‌پوستهای کفزی نظیر جورپایان مثل جنس Asellus، ناجورپایان مثل ، خرچنگ‌های گرد، میگوها
سخت‌پوستهای پلانکتونی مانند: کلادوسرا، mysids و پاروپایان پلانکتونی
حشرات و لارو آنها از جمله caddis flies و جنس Chironumus و انواع دوبالان
ماهیان از جمله جنسهای Osmerus , Platichthys, Sander, Gymnocephalus ، تخم و لارو ماهیانی نظیر جنس Coregonus
• ژنتیک: تعداد کروموزومهای Diploid/ zygotic(2n) برابر 48-48، و در برخی از منابع 44-44، 54-54 و 56-56 هم ذکر شده. کروموزومهای Haploid/ gametic (n) برابر 24 است، که به همین صورت در بعضی منابع 22، 27 و 28 هم عنوان شده است.
• خصوصیات رفتاری: سوف حاجی‌طرخان یک گونه شکارچی است.
بی‌خطر و غیرمهاجم برای انسان است.
• سایر توضیحات: این ماهی مورد شکار ماهیان دیگری نظیر اردک‌ماهی (Esox lucius) ، مارماهی مهاجر (Anguilla anguilla)، Salmo trutta (قزل آلای قهوه ای)، ماهی اسبله (Silurus glanis)، ماهی سوف معمولی (Sander lucioperca) و حتی سایر ماهیان سوف حاجی‌طرخان بزرگتر (همنوعخواری) قرار میگیرد. پستاندارانی نظیر شنگ (Lutra lutra) نیز از این ماهی تغذیه می‌کنند.
میزان LC50 (متوسط دوز کشنده) برای عنصر بریلیم در ماهی سوف حاجی‌طرخان 0.08 میلی گرم در لیتر است.
■ تولید مثل ماهی سوف حاجی‌طرخان
در هنگام بلوغ بطور میانگین 16.3 سانتیمتر طول دارد. ممکن است مهاجرت های کوتاهی برای تولیدمثل داشته باشند.
نرها در سن 1 تا 2 سالگی و ماده ها در 2 تا 4 سالگی به بلوغ جنسی می‌رسند. در حوضه جنوبی دریای خزر در 2 تا 3 سالگی و ندرتا در 1 سالگی بالغ می‌شوند.
در نیمکره شمالی تخمریزی در بهار و در آب‌های با دمای بین 7 تا 8 درجه سانتیگراد انجام می‌شود. در ماه های فوریه تا جولای تخمریزی می‌نمایند. در تالاب انزلی از اواخر اسفندماه تا اوایل فروردین ماه تخم ریزی صورت می پذیرد و طی یک بررسی نسبت جنسی در این مکان، 48.4 درصد نر و 51.6 درصد ماده برآورد گردیده است. مطالعه ای که در سال 1392 در تالاب امیرکلایه انجام شد نیز نسبت جنسی نر به ماده را نسبت جنسی نر به ماده (2.05: 1) گزارش داده است.
دسته تخمها بصورت نواری قرار می‌گیرند که به اشیاء شناور در آب متصل می‌گردند.
در زمان تولیدمثل، نرها زودتر به منطقه تخمریزی آمده و یک یا دوتا از آنها ماهی ماده رسیده را به محض رسیدن به منطقه تعقیب می‌کنند. صف تعقیب‌کنندگان ماهی ماده ممکن است به 15 تا 25 نر نیز برسدف اما تنها دوتا از آنها اقدام به تحریک فیزیکی و ضربه زدن به شکم ماهی ماده می‌کنند. پس از اینکه ماهی ماده نوارهای تخم را بر شاخه ها یا سایر اشیاء غوطه ور در آب ایجاد نمود، ماهی نر اقدام به بارور نمودن آنها می کند. طول نوار تشکیل دهنده تخمها زیاد استو به بیش از یک متر می‌رسد. تخمها در 8 تا 16 روز در دمای معمولی گشوده می‌شوند. طول تخم ها 2 تا 2.5 میلیمتر است و لاروها 5 میلیمتر طول دارند.
هماوری آن 12 تا 200 هزار عدد تخمک است.
■ صید ماهی سوف حاجی‌طرخان
صید ورزشی و تجاری می‌شود. صید ورزشی آن با طعمه های طبیعی و مصنوعی امکانپذیر است.
آمار دقیقی از صید آن در ایران در دسترس نیست.
■ ارزش‌های اقتصادی ماهی سوف حاجی‌طرخان
گوشت سوف حاجی‌طرخان در جهان، جزو گوشت‌های باارزش و عالی محسوب شده و تیغ کمی دارد.
به اشکال مختلف مصرف غذایی دارد. ارزش صید ورزشی با طعمه‌های طبیعی یا مصنوعی دارد.
در برخی از نقاط پرورش مصنوعی بصورت متراکم نیز داده می‌شود و در شرایط پرورشی بسیار به استرس حساس است.
■ وضعیت ذخایر ماهی سوف حاجی‌طرخان
در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت "کمترین نگرانی" (LC) است اما در ایران، در معرض تهدید (NT) است. پراکنش این گونه محدود به تالاب انزلی و تالاب امیرکلایه است که این مساله همراه با بهره‌برداری بیش از حد آن و سایر عوامل تهدیدکننده زیستگاه، منجر به کاهش صید آن گردیده است.
■ بهداشت و بیماری‌های ماهی سوف حاجی‌طرخان
رابدو ویروس ماهی سوف یکی از عوامل بیماریزای این گونه است.
مطالعه ای برروی انگل‌های ماهی سوف حاجی‌طرخان در سال 1384 در تالاب امیرکلایه انجام شد. پنج گونه انگل از سوف حاجی طرخان جدا شد كه شامل Camallanus lacustris (شیوع %36.2، میانگین شدت آلودگی 3.75)، Diplostomum spthaceum (شیوع %8.59، میانگین شدت آلودگی 2.64)، لرنه آ (شیوع %4.29، میانگین شدت آلودگی 2.57)، داكتیلوژیروس (شیوع %0.61، میانگین شدت آلودگی 5 ) و آرگولوس،(شیوع %0.61، میانگین شدت آلودگی 1) بود. آلودگی به C.lacustris در سوف حاجی طرخان بیش از انگل های دیگر بوده است. علاوه بر این تنوع گونه ای انگل های ماهی سوف حاجی طرخان كمتر از سایر ماهیان شكارچی (مثل اردك ماهی) تالاب امیركلایه بود.
از نظر آلودگی با فلزات سنگین، تحقیقی در سال 1384 در دوناحیه آبکنار و شیجان از تالاب انزلی انجام شد. نتایج این تحقیق نشان داد که با وجود حضور فلزات سنگین در بافتهای بدن این ماهی، نتایج به دست آمده، بیانگر سالم بودن نسبی ماهی سوف حاجی‌طرخان و عدم آلودگی شدید این ماهی به عناصر سرب، مس، روی و جیوه در آن تاریخ بود، به ویژه که حداقل میزان جذب و تجمع این عناصر در عضله ماهی یعنی عضو مصرفی در تغذیه مردم صورت میگیرد.
سایر عوامل بیماریزا که در ماهی سوف حاجی‌طرخان گیلان گزارش شدهاند شامل:
از شاخه تاژک داران(Mastigophora )، انگل آلاینده خون Trypanasoma percae
از شاخه مزه داران (Ciliophora)، انگل‌های Chilodonella sp. و Trichodina sp.
از رده مونوژنه آ (Monogenea)، انگل پوست و آبشش Gyrodactylus elegans
از رده دوکامیان (Digenea)، انگل‌های چشمی Diplostomum sp. و Diplostomum spathaceum
از رده کرمهای لولهای، نماتدها (Nematoda)، انگل‌های Anisakis sp. در ماهیچه، انگل Eustrongilides excisus ، انگل Raphidascaris acus در روده و انگل Camallanus lacustris
از رده سختپوستان (Crustacea)، انگل Argulus foliaceus در سطح پوست و آبشش و انگل Lernaea sp در سطح پوست.
○ تصاویر و فیلم ماهی سوف حاجی‌طرخان: |
