:: ماهیان دریای خزر ایران ← خانواده آزادماهیان ← گونه آزادماهی زیبا
■ سیستماتیک:
■ نام علمی گونه: Stenodus leucichthys (Güldenstädt, 1772)j
:: نام فارسی و محلی ایران: آزادماهی زیبا، آزادماهی ولگا، ماهی زیبا، سفیدماهی، سفیدماهی آزاد
(با ماهی سفید، Rutilus frisii اشتباه نشود)
• اسامی محلی » ماهی زیبا (مازندران)
:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Salmoniformes (راسته: آزادماهی‌سانان)
← Family: Salmonidae (خانواده: آزادماهیان) (En: Salmonids)←در منابع قدیمی‌تر، از خانوادهء Coregonidae طبقه‌بندی شده است.
← Subfamily: Coregoninae
← Genus: Stenodus (جنس: سفیدماهی‌ها)
← Species: Stenodus leucichthys (گونه: آزادماهی زیبا)
:: نام انگلیسی: Sheefish و نیز Inconnu, Conny, nelma
• سایر زبان‌ها: روسی » Beloribitsa
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Salmo leucichthys, Stenodus leucichthys leucichthys, Salmo mackenzii, Stenodus leucichthys mackenzii, Stenodus mackenzii
:: ریشه لغوی: Stenodus از واژه‌های stenos (یونانی) = باریک + odous (یونانی) = دندان / leucichthys= ماهی سفیدرنگ
■ کشورهای محل زندگی آزادماهی زیبا
• گزارش‌شده از ایران در دریای خزر و کشورهای دیگر نظیر:
جمهوری آذربایجان، روسیه، چین، ترکمنستان، قزاقستان، آلاسکا، کانادا
■ زیستگاه‌های گزارش‌شده آزادماهی زیبا
• بومی در آب‌های ایرانی دریای خزر ، زیستگاه اصلی آن در شمال دریای خزر است و به صورت موردی در جنوب خزر مشاهده می‌شود. تعداد اندکی که در آب‌های ایران مشاهده شده، در سواحل گیلان و قسمت‌های غربی استان مازندران بوده است.
• سایر نقاط جهان:
دریای خزر، رودخانه‌های اورال، ولگا، ترک، اونِگا، یوکان، مکنزی
■ ویژگی‌های زیستگاه آزادماهی زیبا
دریازی، آب لب‌شور، آب شیرین. مجاور بستر. مهاجر به رودخانه.
داخل دریا، در عمق بیش از ده متری تا 25 متری و دمای کمتر از 18 درجه مشاهده می‌شود.
در تابستان و فصول گرم، مناطق میانی و جنوبی دریای خزر راترجیح می‌دهد و در زمستان به قسمت‌های شمالی می‌رود. از اواخر سالهای 1960 در سواحل ایران گزارش شد.
مختصات جغرافیایی: از 73°شمالی تا 58°شمالی و 36°شرقی تا 111°غربی
■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک آزادماهی زیبا
• شکل بدن: باله پشتی دارای 3-4 شعاع سخت و 8-11 شعاع نرم | باله مخرجی دارای 2-3 شعاع سخت و 11-13 شعاع نرم | باله سینه‌ای دارای 14-17 شعاع نرم | باله شکمی دارای 11-12 شعاع نرم | باله دمی کاملا دوشاخه و نرمال | دارای یک بالهء چربی در بالای ساقه دمی | جارویی‌های آبششی 17-24 عدد | تعداد مهره‌ها 63-69 عدد | فلس‌های روی خط جانبی 90 تا 115 عدد | فلس به نسبت قزل‌آلای خال‌قرمز، رنگین‌کمان و آزاد خزر بزرگتر و ازنظر تعداد کمتر. | رنگ بدن سفید نقره‌ای و بدون خال، ناحیه پشتی کمی تیره | دهان بزرگ و آرواره پایینی بیرون زده | بدن مخروطی | دهان از نوع انتهایی | فلس‌ها از نوع دایره‌ای | استخوان فک فوقانی به منتهاالیه ناحیه عقبی چشم نمی‌رسد. | دندان‌های ریزی روی استخوان‌های آرواره‌ای دارد.
• اندازه: حداکثر طول کل 150 سانتیمتر و میانگین طول کل رایج آن 61 سانتیمتر است. بیشترین وزن گزارش‌شده 40 کیلوگرم است.
در سواحل ایران طول چنگالی آن 38 تا 93 سانتیمتر و وزن آن بین 560 تا 7600 گرم بوده است.
• طول عمر: 22 سال. در دریای خزر 11 سال بیشترین سن گزارش شده بوده است.
• غذا: در دستگاه گوارش نمونه‌های بررسی شده در استان مازندران، بیشتر کیلکاماهیان بودند. بطور کلی بالغین بیشتر از ماهیان کوچک نظیر کلمه، گاوماهی و...، و ماهیان جوانتر از لارو حشرات آبزی و سخت‌پوستان پلانکتونی تغذیه می‌کنند. همنوع‌خواری نیز دارند.
• ژنتیک: تعداد کروموزوم‌های هاپلویید/گامتیک (n) برابر 37 عدد و کروموزوم‌های دیپلوئید/زیگوتیک (2n) برابر 74-74 عدد است.
• خصوصیات رفتاری: بی‌خطر برای انسان.
• سایر توضیحات: از شکارچیان طبیعی این ماهی، اردک‌ماهی است. همنوع‌خواری نیز دارند.
امکان دورگه‌سازی با گونه‌هایی از جنس Coregonus دارد.
■ تولید مثل آزادماهی زیبا
تولیدمثل طبیعی این گونه در جنوب دریای خزر گزارش نشده ولی محل اصلی تولیدمثل آن رودخانه ولگا و سایر رودخانه‌های شمالی دریای خزر است. نرها در سن 5 تا 6 سالگی و ماده‌ها 6 تا 7 سالگی بالغ می‌شوند و این دوره مهاجرت از شهریورماه تا آذرماه و گاه شش-هفت ماه می‌باشد.
تخمریزی از سپیده صبح شروع شده و تا شب ادامه می‌یابد. ماهی ماده معمولا با یک نر همراهی می‌شود. در بالادست رود نزدیک سطح آب شنا می‌کند تا به محل تخمریزی برسد. سپس به سرعت خلاف آب شنا کرده و تخم‌ها را رها می‌کند. ماهی نر زیر ماهی ماده شنا می‌کند و همزمان با ریزش تخم، اسپرم را رها می‌نماید و تخم‌ها لقاح می‌یابند، سپس ماده به سمت پایین دست شنا می‌کند و در مسیر ممکن است باز هم تخمریزی کند.
هماوری مطلق این ماهی بین 104500 تا 390000 و میانگین آن 240000 عدد تخم است. قطر تخمک 2.2 تا 2.4 میلی‌متر است.
دمای تولیدمثل کمتر از 6 درجه سانتیگراد و در بستر قلوه‌سنگی و سنگلاخی تخمریزی می‌کند. برخی از مولدین بعد از تولیدمثل به دریا برمی‌گردند اما تعداد زیادی نیز تلف می‌شوند. قبل از ساخته‌شدن سدهای متعدد بر روی رودخانه ولگا، این ماهی برای رسیدن به محل تولیدمثل تا 3000 کیلومتر در داخل رودخانه پیشروی می‌کرده است.
در زمان مهاجرت‌های تولید مثلی غذا نمی‌خورند یا بسیار کم می‌خورند.
مشخص نیست که آیا تخمریزی هرساله انجام می‌شود یا هر چندسال یکبار.
■ صید آزادماهی زیبا
صید ورزشی و تجاری می‌شود. در ایران صید آن نادر است و بصورت اتفاقی در تورهای پره می‌افتد.
■ ارزش‌های اقتصادی آزادماهی زیبا
دارای ارزش صید تجاری است.
این ماهی بازار مصرف بسیار خوبی در ایران دارد اما تعداد آن قابل توجه نبوده و بهره‌برداری اقتصادی از آن صورت نمی‌گیرد. برای کشورهای شمالی دریای خزر، ماهی اقتصادی است. طی سالهای 1936-38، تعداد مولدین مهاجر در رودخانه ولگا، 700 تا 1800 عدد گزارش گردید.
در سالهای 1960-79 تعداد 70 میلیون بچه‌ماهی حاصل تکثیر مصنوعی رهاسازی شده و باعث بهبود ذخایر شد، در سال 1990 به میزان 25 تن از این ماهی برداشت گردید. اما متاسفانه تکثیر آن در سالهای 1996-99 شدیدا کاهش پیدا کرده و به 600000 بچه‌ماهی رسیده است. در سال 2004 حدودا 100 ماهی مولد در نزدیکی سد ولگاگراد صید شد.
گوشت آن سفید، خوش‌طعم و کمی چرب است.
تکثیر و پرورش مصنوعی آن انجام می‌شود.
■ وضعیت ذخایر آزادماهی زیبا
در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت "منقرض‌شده در حیات وحش" (EW) است.
به دلیل تخریب مسیرهای مهاجرت تولیدمثلی در شمال خزر، ادامه نسل آن متکی به تکثیر مصنوعی و رهاسازی است.
■ بهداشت و بیماری‌های آزادماهی زیبا
نوع پرورشی ان، مستعد flavobacteria تشخیص داده شده است.
○ تصاویر و فیلم از آزادماهی زیبا: |
