:: ماهیان آبهای داخلی ایران ← خانواده کپورماهیان ← گونه ماهی زرده‌پر
• این گونه در بخش ماهیان دریای خزر نیز مورد اشاره قرار گرفته است.
■ سیستماتیک:
■ نام علمی گونه: Luciobarbus capito (Güldenstädt, 177)j
:: نام فارسی و محلی ایران: ماهی زرده‌پر، سس‌ماهی، زردک، سس‌ماهی بزرگ، سس‌ماهی سربزرگ، سس‌ماهی سرفولادی
• اسامی محلی » زردپر، اورنج
:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Cypriniformes (راسته: کپورماهی‌سانان)
← Family: Cyprinidae (خانواده: کپورماهیان) (En: Minnows or carps)
← Subfamily: Barbinae
← Genus: Luciobarbus
← Species: Luciobarbus capito (گونه: ماهی زرده‌پر)
:: نام انگلیسی: Bulatmai barbel و نیز Bulatmai, Turkestan barbel
• سایر زبان‌ها: روسی » Usach bulat-mai. ترکی » Biyikli balik
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Cyprinus capito, Barbus capito, Cyprinus bulatmai, Cyprinus chalybatus, Barbus lacertoides, Barbus conocephalus, Barbus bilkewitschi
:: ریشه لغوی: Luciobarbus از واژه‌های lucius، lykos (یونانی)= گرگ + barbus (لاتین)= سبیل، سبیلک
■ کشورهای محل زندگی ماهی زرده‌پر
• گزارش‌شده از ایران در دریای خزر و آبهای داخلی، و کشورهای دیگر نظیر
روسیه، افغانستان، ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، قزاقستان، ترکیه، ترکمنستان، ازبکستان
■ زیستگاه‌های گزارش‌شده ماهی زرده‌پر
• گزارش‌شده در آبهای ایرانی دریای خزر و اغلب رودهای حوضهء آبریز آن (دو فرم دریازی مهاجر به رود، و ساکن دائمی رود وجود دارد). رودخانه‌های تجن، سردآبرود، تالاب انزلی و کیاشهر از زیستگاه‌های مهم آن است. تالاب آلماگل، استان‌های آذربایجان شرقی، کردستان و قسمت‌هایی از خراسان، بجنورد مثل چشمه بش قارداش و دریاچه سد شهیدرجایی (سلیمان تنگه) رود تجن و
• سایر نقاط جهان:
دریای خزر، دریاچه آرال، رودخانه آمودریا، رودخانه چو، رودخانه کورا، رودخانه سامور، رودخانه سیردریا، رودخانه تِرِک، رودخانه ولگا
■ ویژگی‌های زیستگاه ماهی زرده‌پر
دو فرم از این ماهی وجود دارد. نمونه‌هایی که در دریا زندگی نموده و برای تولیدمثل به رودخانه‌ها مهاجرت می‌کنند و دوم نمونه‌هایی که برای همیشه در قسمت‌های میانی رودخانه‌ها که دارای بستر قلوه‌سنگی و سرعت آب کمتر از 1 متر در ثانیه با دمای متوسط آب 15 تا 20 درجه سانتیگراد زندگی می‌نمایند.
اغلب آبهای گرم و بستر گلی را ترجیح می‌دهند.
ساکن آب لب‌شور و شیرین. نزدیک بستر و دور از بستر.
ساکن نواحی معتدله.
در دریا، بیشتر نزدیک ساحل و خورها حضور دارند.
■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک ماهی زرده‌پر
• شکل بدن: باله پشتی دارای 4 شعاع سخت و 8 شعاع نرم | باله مخرجی دارای 2 شعاع سخت و 5 شعاع نرم | خط جانبی دارای 52-72 فلس | جارویی‌های آبششی 12-18 عدد | طول پیش‌پشتی بدن (فاصله پوزه تا ابتدای باله پشتی)، بیش از پس‌پشتی (فاصله انتهای باله پشتی تا انتهای ستون مهره‌ها) است | ناحیه پشت بین سر و پایهء باله پشتی فشرده‌تر و کیل‌مانند است | لب پایینی نازک | دارای سبیلک که سبیلک‌های جلویی به سوراخ بویایی یا ابتدای چشم و سبیلک‌های عقبی به پشت چشم می‌رسند. | رنگ قسمت پشت تیره و شکم زرد‌رنگ است و قسمت تیره و روشن کاملا از هم متمایز هستند که این حالت در زمان مهاجرت ماهیان مذکور مشهودتر است.
• اندازه: حداکثر طول کل گزارش‌شده 105 سانتیمتر و میانگین طول کل رایج آن 65 سانتیمتر بوده است. بیشترین وزن گزارش شده 15 کیلوگرم است. رشد نسبتا خوبی دارد و در 6 سالگی در جنوب دریای خزر به 53 سانتیمتر می‌رسد. در سردآبرود نمونه 85 سانتی و 12 ساله صید شده است.
• طول عمر: در سردآبرود نمونه 12 ساله صید شده است. در تالاب انزلی ماهیان 3 و 4 ساله غالب بوده‌اند.
• غذا: نمونه‌های کوچکتر در رودخانه‌ها و تالاب‌ها از زئوپلانکتون‌ها، حشرات آبزی مثل تریکوپترا، شیرونومیده و افمنروپترا و نیز سخت‌پوستان تغذیه می‌کنند و نمونه‌های بزرگتر ماهیخوار هستند. نمونه‌های مهاجر از دریا، در زمان تولیدمثل تغذیه نمی‌نمایند.
بیمهرگان، جلبک‌ها، مواد آواری، مواد گیاهی و... از دیگر غذاهای آن هستند.
نتایج پژوهش‌های پژوهشکده دریای خزر در سال 97 در رود تجن نشان داد برای زیر سن 4 سال و قبل بلوغ رژیم غذایی علف‌خواری و بعد از آن به سمت همه‌چیزخواری می‌رود و تغذیه اختصاصی ندارد اما برخی شاخص‌هایتغذیه آن در طی فصول تغییر می‌کند و الگوی تغذیه نر و ماده تقریبا یکسان است.
• ژنتیک: پژوهش‌ها در سفیدرود و شاهرود نشان داد که تعداد كروموزوم ديپلوييد و تعداد بازوهاي كروموزومي ماهيان زرده‌پر 2n=100 ، NF=172 بود.
پژوهشی مولکولی در دریای خزر و رودهای آن درسال 1382، اعلام کرد پديده پلي‌مورفيسم با استفاده از آنزيمهاي AluI, TaqI, HaeIII, Sau3AI, RsaI, HpaII, AvaI, HincII, DdeI, HinfI و ژن سيتوكروم b متوكندري در ماهي زرده‌پر قابل مشاهده نبوده و جمعيتي قابل جداسازي تشخيص داده نشد و تمام افراد، از ژنوتيپ هموژن برخوردار بودند.
• ویژگی‌های رفتاری: بی‌خطر برای انسان.
• سایر توضیحات: -
■ تولیدمثل ماهی زرده‌پر
ماده‌ها در 5 سالگی و نرها در 4 سالگی و ندرتا 3 سالگی بالغ می‌شوند. نمونه‌های مهاجر در دو فصل زمستان و بهار از دریای خزر به رودهای جنوبی آن مهاجرت می‌نمایند. نمونه‌های مهاجر در زمان تولیدمثل تغذیه نمی‌نمایند. فرم زمستانه در تالاب انزلی از بهمن تا فروردین و بیشتر در اسفند و فرم بهاره از خرداد تا تیرماه مهاجرت می‌کنند.
دمای مناسب تولیدمثل 18 تا 22 درجه سانتیگراد است. در سردآبرود در سال 1372 نسبت ماده به نر مهاجرها، 1 به 7 بوده است. پژوهشی در سال 1382 در سواحل گیلان، نسبت جنسی نر به ماده را 3 به 1 اعلام کرده است.
بستر مناسب برای تولیدمثل، قلوه‌سنگی در سرعت جریان زیاد اب (1 متر بر ثانیه) با دمای آب 22 درجه سانتیگراد و عمق آب نیم متر می‌باشد.
هم‌آوری مطلق این ماهی 43 تا 150 هزار (متوسط 68500) تخمک است. نمونه‌ای با طول 85 سانتیمتر در سردآبرود، 141 هزار تخمک با قطر 1.5 میلیمتر داشته است.
نمونه‌هایی که در دریاچه‌ها زندگی می‌کنند برای تولیدمثل حتما به رودخانه‌ها مهاجرت می‌نمایند. نمونه‌هایی که زمستان وارد رودخانه می‌شوند برای تولیدمثل تا بهار در رودخانه می‌مانند.
تخمریزی معمولا چندمرحله‌ای است.
■ صید ماهی زرده‌پر
صید ورزشی می‌شود. با تورهای محلی و سالیک و... صید می‌شود. در تور پره می‌افتد. در سال 1380 بیش از 90 درصد صید آن در مناطق بندرانزلیو کیاشهر بوده است.
■ ارزش‌های اقتصادی ماهی زرده‌پر
همه‌ساله مقدار نسبتا زیادی از این ماهی در سواحل دریای خزر توسط صیادان صید می‌شود. بیشترین مقدار صید آن در رودخانه‌ها و در زمان مهاجرت صورت می‌گیرد که به این لحاظ دارای ارزش صید ورزشی بالایی می‌باشد. در تالاب آلماگل همه ساله صید داشته است.
■ وضعیت ذخایر ماهی زرده‌پر
در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت "گونه آسیب‌پذیر" (VU) است.
وضعیت آن در ایران نیازمند حفاظت (CD) عنوان می‌شود. فرم ساکن رودخانه‌ها با توجه به گستردگی وضعیت بهتری دارد اما فرم مهاجر آن در اثر صید بیش از حد و تخریب محل‌های تولیدمثل با سدسازی و.. نسل آن شدیدا کاهش پیدا نموده و در معرض خطر است.
■ بهداشت و بیماری‌های ماهی زرده‌پر
در رودخانه‌های تجن و زارم رود استان مازندران، انگل M. musculi از این ماهی گزارش شده است.
○ تصاویر و فیلم از ماهی زرده‌پر: |
