:: ماهیان آب‌های داخلی ایران ← خانواده آزادماهیان ← گونه قزل‌آلای رنگین‌کمان

■ سیستماتیک:

■ نام علمی گونه: Oncorhynchus mykiss (Walbaum, 1792)j
:: نام فارسی و محلی ایران: قزل‌آلای رنگین‌کمان،
• اسامی محلی » -

:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Salmoniformes (راسته: آزادماهی‌سانان)
← Family: Salmonidae (خانواده: آزادماهیان) (En: Salmonids)
← Subfamily: Salmoninae
← Genus:Oncorhynchus (جنس: کج‌بینی‌ها)
← Species: Oncorhynchus mykiss (گونه: قزل‌آلای رنگین‌کمان)

:: نام انگلیسی: Rainbow trout و نیز Kamloops trout
• سایر زبان‌ها: ترکی » Al-əlvan qızılxallı, Gökkuşağı alabalığı
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Salmo gairdnerii, Salmo mykiss, Parasalmo mykiss, Salmo purpuratus, Salmo penshinensis, Parasalmo penshinensis, Fario gairdneri, Salmo irideus, Salmo masoni, Oncorhynchus kamloops, Salmo nelsoni, Oncorhynchus mykiss nelsoni, ...
:: ریشه لغوی: Oncorhynchus از واژه‌ onyx, -ychos (یونانی) = ناخن + rhyngchos (یونانی)= پوزه / mykiss= نام محلی گونه در کامچاتکا

■ کشورهای محل زندگی قزل‌آلای رنگین‌کمان

• معرفی شده به آب‌های ایران و نیز:
• بومی در: روسیه، ارمنستان، کانادا، ایالات متحده، مکزیک
• معرفی شده به کشورهای بسیار از جمله:
:: آسیا: افغانستان، پاکستان، چین، هند، فلسطین، ژاپن، اردن، قزاقستان، کره جنوبی، قرقیزستان، نپال، سریلانکا، تایوان، ازبکستان
:: اروپا: ارمنستان، ترکیه، اتریش، بلژیک، بلغارستان، کرواسی، چک، دانمارک، استونی، فنلاند، فرانسه، آلمان، یونان، قبرس، مجارستان، ایرلند، ایتالیا، لتونی، لیتوانی، نروژ، لهستان، پرتغال، رومانیا، صربستان، اسلوواکی، اسلوونی، اسپانیا، سوئد، سوییس، انگلستان، اکراین.
:: آمریکای شمالی و مرکزی: کوستاریکا، دومینیکن، هندوراس، پاناما
:: آمریکای جنوبی: برزیل، بولیوی، آرژانتین، کلمبیا، اکوادور، پرو، ونزوئلا
:: اقیانوسیه: استرالیا، نیوزیلند، پاپوآ گینه نو، استرالیا
:: آفریقا: کامرون، کنگو، اتیوپی، لسوتو، ماداگاسکار، مراکش، آفریقیا جنوبی، سودان، سوازیلند، تانزانیا، اوگاندا، زیمبابوه و...

■ زیستگاه‌های گزارش‌شده قزل‌آلای رنگین‌کمان

• معرفی شده و وارداتی در آب‌های ایران، این ماهی در اواخر دهه 1330 برای پرورش وارد ایران گردید، و پس از آن تا امروز، تقریبا در تمام گسترهء آبی ایران که دمای مناسب داشته باشد، دیده شده است. توسعهء ناپایدار پرورش این ماهی، به جمعیت ماهیان بومی آسیب جدی وارد کرده است.
• سایر نقاط جهان: گسترش بسیار زیادی در سراسر جهان و هردو نیمکره دارد.

■ ویژگی‌های زیستگاه قزل‌آلای رنگین‌کمان
ساکن آب شیرین، و نیز آب‌های لب‌شور و شور. بستر و دور از بستر. مهاجر از دریا به رودخانه.
در عمق 0 تا 200 متری مشاهده شده است.
ساکن آب‌های نیمه‌گرمسیری با دمای 10 تا 24 درجه سانتیگراد.
ساکن آب‌های شفاف و سرد سرچشمه‌ها، چشمه‌ها، رودهای کوچک وبزرگ، دریاچه‌ها و نواحی بین جزر و مدی. تقریبا در تمام انواع آب‌ها بجز آب‌های کم اکسیژن و آب‌های با دمای بالا 25 درجه تابستانی، راه یافته است. در رودهای با بستر قلوه‌سنگی و سنگلاخی بیشتر دیده می‌شود.
مختصات جغرافیایی: از 67°شمالی تا 32°شمالی و 135°شرقی تا 117°غربی

■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک قزل‌آلای رنگین‌کمان

• شکل بدن: باله پشتی دارای 3 شعاع سخت و 10-12 شعاع نرم | باله مخرجی دارای 3 شعاع سخت و 8-12 شعاع نرم | باله سینه‌ای دارای 11-17 شعاع نرم | باله شکمی دارای 8-12 شعاع نرم | خط جانبی دارای 130-150 فلس | تعداد جارویی‌های آبششی (Gill Rakers) برای 15-22 عدد | تعداد مهره‌ها مجموعا 60-66 عدد | بدن دوکی‌شکل، کشیده و از طرفین فشرده است. | فاقد برجستگی‌های تولیدمثلی و به جای آن تغییرات کمی در سر روی می‌دهد. | در سقف دهان دارای دندان و زبان فاقد دندان. | سطح بدن فاقد خال قرمز، به جای آن دارای نقاط کوچک سیاه و ردیف‌های شعالی خال‌های سیاه روی بالهء دمی و پشتی است. | دهان از نوع انتهایی است. | باله دمی تقریبا صاف و کوتاه | بالای خط جانبی 22-26 ردیف و پایین آن 23-30 ردیف فلس دارد. | پیشانی صاف |
• اندازه: حداکثر طول کل این گونه 122 سانتیمتر و طول کل رایج آن حدود 60 سانتیمتر است. بیشترین وزن گزارش‌شده 25.4 کیلوگرم بوده است.
• طول عمر: 11 سال
• غذا: گوشتخوار. از دامنهء وسیعی از بیمهرگان خشکی و آبزی و ماهیان کوچک تغذیه می‌کند. در دریاها، سرپایان و ماهیان را شکار می‌کنند.
در رودخانه بهشت‌اباد چهارمحال و بختیاری، رژیم غذایی شامل کرم‌های حلقوی و پهن، بندپایان، نرمتنان، مرجان‌های آب شیرین و ماهیان استخوانی است.
در رودخانه خرمناز یاسوج، نمف بهاره‌ها (پلکوپترا) بیشترین غذای این ماهی است و سپس ناجورپایان، تریکوپترا، دوبالان و یکروزه‌ها بیشترین مصرف را دارد. در رودخانه بشار یاسوج، بیشترین فراوانی غذا شامل بچهء سیاه‌ماهی و سپس لارو تریکوپترا و نیز نمف یکروزه‌ها، پشه و مورجه و خرچنگ پهن بود.
• ژنتیک: تعداد کروموزوم‌ها متفاوت گزارش شده است. کروموزوم‌های هاپلوئید / گامتیک (n) با ارقام 29، 30، 31 و 32، و تعداد کروموزوم‌های دیپلوئید / زیگوتیک (2n) برابر 58-58، 60-60، 62-62 و ... گزارش شده است.
• ویژگی‌های رفتاری: بی‌خطر برای انسان.
• سایر توضیحات: انواع شکارچیان طبیعی مثل دهان‌گردان، کپورماهیان، پستانداران آبزی مثل دولفین‌ها و شیرهای دریایی و نیز حشرات، از لارو و بالغ این ماهی تغذیه می‌کنند.
رنگ پوست و گوشت این ماهی و نیز طعم آن، تحت تاثیر غذا یا مکمل‌های غذایی تغییر می‌کند.

■ تولید مثل قزل‌آلای رنگین‌کمان

اگر شرایط محیطی از جمله دمای کمتر از 13 درجه ایجاد نشود، جمعیت تولیدمثلی آن شکل نمی‌گیرد. مهاجرت تولیدمثلی کوتاهی دارد. فرم‌های رودرو و ساکن دریاچه، ممکن است مهاجرت طولانی‌تری برای تخمریزی بکنند.
در دوره حیات خود یکبار تخمریزی می‌کنند.
نرها در 2 سالگی و ماده‌ها 3 سالگی بالغ می‌شوند.
تخمریزی طبیعی از ماه نوامبر تا ماه مه در نیمکره شمالی، و از ماه آگست تا نوامبر در نیمکره جنوبی روی می‌دهد.
قطر تخمک به اندازهء ماده ربط دارد.
در تکثیر مصنوعی، تخمریزی با تزریق هورمون به مولد و فشار به ناحیه شکمی انجام می‌شود. تخم‌ها 3-4 میلیمتر بوده و طول نوزاد بعد تخم‌گشایی 12-20 میلیمتر است. در طبیعت ماهی ماده یک مکان مناسب پیدا کرده و چاله می‌کند. در این زمان معمولا یک ماهی نر اطراف ماده می‌چرخد.پس از تکمیل این لانه، ماده به داخل آن رفته و نر هم از آن پیروی می‌کند. جفت ماهی، پهلو به پهلو قرار گرفته و با لرزش، تخم و اسپرم رها می‌شود. در این موقع ممکن است یک نر دوم هم وارد لانه شده و اسپرم را رها کند. ماده به لبهء سمت بالادست چاله رفته و چاله دیگری حفر می‌کند و تخم‌ها را می‌پوشاند. این عمل چندبار طی چندروز تکرار می‌شواد تا تمام تخم‌های ماهی تخلیه شود.
هماوری مطلق این گونه تا 12449 تخم می‌رسد.
تخم‌ها به رنگ زرد، نارنجی و کهربایی و در طبیعت روی شن و قلوه‌سنگ رها می‌شود.
از تخم و نوزاد نگهداری نمی‌کنند.
ماهیان جوان اندکی پس از تولد، شبانه به سمت پایین‌دست می‌روند.

■ صید قزل‌آلای رنگین‌کمان

بیشتر جذابیت صید ورزشی دارد.

■ ارزش‌های اقتصادی قزل‌آلای رنگین‌کمان

به عنوان ماهی پرورشی، ارزش بسیار بالایی دارد. کشور ایران جزو تولیدکنندگان اول این ماهی در جهان است. در 29 استان کشور پرورش این ماهی جریان دارد. همچنین در بعضی از منابع آبی کشور رهاسازی شده و تشکیل جمعیت داده است. کشت آن معمولا در استخرهای سیمانی دراز یا دایره‌ای است و امکان پرورش آن در استخر خاکی هم وجود دارد
ماهی مناسب صید ورزشی است.
تخم قزل‌آلا، گاه به نام خاویار قرمز یا خاویار طلایی، عرضه می‌شود.

⧠ وضعیت ذخایر قزل‌آلای رنگین‌کمان

در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت "ارزیابی‌نشده" است.
این ماهی در محیط زیست غیربومی، به دلیل شکارگری، می‌تواند به عنوان آفتی برای جانوران بومی عمل کند و بسیار مضرّ است.

■ بهداشت و بیماری‌های قزل‌آلای رنگین‌کمان

بیماری‌های متعددی چه در سیستم پرورشی و چه در طبیعت از این گونه گزارش شده است، از جمله:
بیماری انگلی چرخش، بیماری انگلی Hysterothylacium Infection، Hysterothylacium Infection، Proliferative Kidney Disease، بیماری باکتریایی آئروموناسی، بیماری باکتریایی دهان قرمز، بیماری باکتریایی Epitheliocystis، Camallanus Infection، بیماری سپتی‌سمی ویروسی خون‌دهنده و....

○ تصاویر و فیلم‌ از قزل‌آلای رنگین‌کمان: