:: ماهیان آب‌های داخلی ایران ← خانواده سیکلیدها ← گونه ماهی تیلاپیای موزامبیک

■ سیستماتیک:

■ نام علمی گونه: Oreochromis mossambicus (Peters, 1852) j
:: نام فارسی و محلی ایران: تیلاپیای موزامبیک، تیلاپیای موزامبیکی
• اسامی محلی » -

:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Perciformes (راسته: سوف‌ماهی‌سانان)
← Suborder: Labroidei (زیرراسته: زمردماهی‌واران)
← Family: Cichlidae (خانواده: سیکلیدها) (En: Cichlids)
← Subfamily: Pseudocrenilabrinae
← Tribe: Tilapiini (تبار: سیکلیدهای تیلاپیایی)
← Genus: Oreochromis
← Species: Oreochromis mossambicus (گونه: ماهی تیلاپیای موزامبیک)

:: نام انگلیسی: Mozambique tilapia و نیز Java tilapia, Mozambique mouthbrooder
• سایر زبان‌ها » عربی: بُلطی، بلطی الموزامبيقي
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Tilapia mossambica, Chromis mossambicus, Sarotherodon mossambicus, Chromis dumerilii, Tilapia dumerilii, Chromis vorax, Tilapia vorax, Chromis natalensis, Tilapia arnoldi, ...
:: ریشه لغوی: Oreochromis: از واژه‌های aurum (لاتین)= طلا + chromis (یونانی)= نوعی ماهی

■ کشورهای محل زندگی ماهی تیلاپیای موزامبیک
• وارداتی و مهاجم به ایران (نیازمند بررسی بیشتر) و:
• بومی در موزامبیک، بتسوانا، لسوتو، مالاوی، آفریقای جنوبی، سوازیلند، زیمبابوه
• وارداتی به ده‌ها کشور در نقاط مختلف جهان

■ زیستگاه‌های گزارش‌شده ماهی تیلاپیای موزامبیک
• در ایران سال‌ها به عنوان ماهی آکواریومی عرضه شده است، اما در سال‌های اخیر گزارشاتی از حضور این ماهی در منابع آبی مشترک ایران و عراق وجود داشته است که نیاز به بررسی بیشتر دارد.

■ ویژگی‌های زیستگاه ماهی تیلاپیای موزامبیک
ساکن آب شیرین و لب‌شور. بستر و دور از بستر. چندمهاجرتی.
در عمق 1 تا 12 متری زندگی می‌کند.
ساکن آب‌های گرمسیری با دمای 17 تا 35 درجه سانتیگراد.
بالغین در آب‌های راکد بیشتر دیده می‌شوند. ساکن مخازن آبی، رودخانه‌ها، چشمه‌ها و انشعابات رودها، باتلاق‌ها و چشمه‌های جزر و مدی، اغلب روی بسترهای گلی و غنی از رویش‌های گیاهی، آبگیرهای علفی چشمه‌های آرام، کانال‌ها و استخرها، خورهای مسدود و دریاچه‌های ساحلی، اما وارد خورهای متصل به دریا و رودهای پرشدّت نمی‌شوند. معمولا در ارتفاعات نیستند.
توانایی بالایی در تحمل تغییرات شوری دارند. کم‌آبی را تحمل می‌کنند.
مختصات جغرافیایی: از 11° جنوبی تا 31°جنوبی و 19°شرقی تا 41°شرقی

■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک ماهی تیلاپیای موزامبیک

• شکل بدن: باله پشتی دارای 15-18 شعاع سخت و 10-13 شعاع نرم | باله مخرجی دارای 3 شعاع سخت و 7-12 شعاع نرم | باله سینه‌ای دارای 1 شعاع سخت و 11-15 شعاع نرم | باله شکمی دارای 1 شعاع سخت و 5 شعاع نرم | باله دمی صاف و کوتاه | دارای دو خط جانبی. خط جانبی دارای 27-34 فلس | بالای خط جانبی 3.5-5 ردیف، پایین آن 10-16 ردیف و دور ساقه دمی 16 عدد فلس وجود دارد. | فلس‌ها از نوع دایره‌ای | دهان از نوع انتخایی | بدن مرتفع، فشرده و دوکی‌شکل | تعداد مهره‌ها 28-31 عدد | پوزه دراز | پیشانی با فلس‌های بزرگ، بین دو چشم 2 فلس بزرگ. | نرهای بالغ پوزهء بیلچه‌مانند نوک‌تیز دارند که فرم مقعر به پیشانی می‌دهد. | دندان حلقی بسیار ریز| تعداد جارویی‌های آبششی (Gill Rakers) در پایین برابر 14-20 عدد | رنگ بدن ماده و نرهای خارج فصل جفتگیری، نقره‌ای با 2-5 لکهء میانی. نر در فصل جفتگیری سیاه است و قسمت پایین سر سفید و باله پشتی و دمی لبهء قرمز دارد.
• اندازه: حداکثر طول استاندارد 39 سانتیمتر است. بیشترین وزن گزارش شده 1.1 کیلوگرم.
• طول عمر: حداکثر 11 سال.
• غذا: همه‌چیزخوار. بیشتر از جلبک‌ها و پلانکتون‌های گیاهی مصرف می‌کند، اما در کنار آن از پلانکتون‌هی جانوری، حشرات کوچک خشکی‌زی و لارو آنها، میگو، کرم‌های خاکی، گیاهان پرسلولی و مواد آواری. ماهیان جوانتر بیشتر به گوشتخواری تمایل نشان می‌دهند و بالغین به گیاهخواری، با اینحال نمونه‌های بزرگ، ماهیخواری هم می‌کنند و حتی همنوع‌خواری هم در تیلاپیای موزامبیک دیده شده است و بچه‌های خود را می‌خورند.
• ژنتیک: تعداد کروموزوم‌های کروموزوم‌های هاپلوئید / گامتیک (n)، 22، و دیپلوئید / زیگوتیک (2n) برابر 44-44 است.
توان ایجاد هیبرید با سایر گونه‌های هم‌جنس از جمله تیلاپیای نیل را دارد.
• ویژگی‌های رفتاری: پتانسیل تبدیل به یک آفت برای اکوسیستم‌ها را دارد. رفتارهای تهاجمی در فصل تولیدمثل دیده می‌شود.
گونه‌ای روزگرد است.
• سایر توضیحات: توسط جانوران گوناگونی شکار می‌شود، پرندگان آبزی، ماهیان استخوانی و کوسه‌ها و...، از تیلاپیای موزامبیک تغذیه می‌کنند.

■ تولیدمثل ماهی تیلاپیای موزامبیک

در میانگین 15.4 سانتیمتری بالغ است، اما گاهی ممکن است حتی در اندازهء 6 سانتیمتر و وقتی تنها 2 ماه دارد، هم بالغ باشد.
هماوری مطلق تیلاپیای موزامبیک بالا و تا 3169 تخم می‌رسد.
در تمام طول سال تخمریزی آن دیده شده است. ماهی تیلاپیای موزامبیک می‌تواند چندین بار در سال و گاه با فاصلهء تنها دو هفته، تخمگذاری کند.
در کرانهء رودها و دریاچه‌ها، روی بستر شنی یا گلی تخمریزی می‌کند.
ماهی نر یک چاله برای تخمریزی کنده و قلمرو ایجاد می‌کند. از این لانه مراقبت نموده و گاه تولید صوت می‌کنند. گاهی نرهای مزاحم هم به این لانه راه پیدا می‌کنند.
تخم و اسپرم، هردو توسط ماهی ماده مکیده می‌شود و لقاح گاه در دهان ماده و گاه بیرون آن روی می‌دهد. این کار فقط توسط ماده انجام می‌شود و مشارکت نر بسیار نادر است. در زمان نگهداری تخم در دهان، ماده‌ها بصورت گروهی دیده می‌شوند. با حرکات آرواره، آب تمیز و پراکسیژن از روی تخم‌ها عبور می‌کند.
بچه‌ماهیان 3-5 روز بعد در دهان ماده، از تخم خارج می‌شوند. بعد از 10-14 روز از دهان مادر خارج می‌شوند، اما همچنان در نزدیکی او باقی مانده و طی 3 هفته بعد هم حین احساس خطر به داخل دهان مادر فرار می‌کنند. سپس وارد آب‌های کم‌عمق می‌شوند که آنجا در طول روز تغذیه و شب‌ها به بخش عمیق‌تر می‌روند.

■ صید ماهی تیلاپیای موزامبیک

-

■ ارزش‌های اقتصادی ماهی تیلاپیای موزامبیک

ارزش بسیار بالای صید تجاری و آبزی‌پروری دارد.
هم از نظر صید و هم تکثیر و پرورش، ارزش بالای جهانی دارد. قابل نگهداری در آکواریوم است. صید ورزشی نیز دارد.
با داشتن سر کوچک و گوشت زیاد، ماهی مناسبی برای مصارف خوراکی است، و فیلهء آن فاقد تیغ ریز است.
گاهی برای کنترل گیاهان هرز استفاده می‌شود.

■ وضعیت ذخایر ماهی تیلاپیای موزامبیک

نمونهء بومی آن، در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، وضعیت "آسیب‌پذیر" (VU) دارد، اما نمونه‌های مهاجم و غیربومی آن، برای اکوسیستم‌های میزبان بسیار مخرب بوده و مانند آفت هستند.

■ بهداشت و بیماریهای ماهی تیلاپیای موزامبیک

بیماری‌های متعددی در این گونه دیده شده است:
بیماری لکه سفید، بیماری ایکتیوبودو، داکتیلوژیروس آبشش، آلودگی با تریکودینا، بیماری‌های قارچی، کریپتوبیا، ادواردزیلا و...

○ تصاویر و فیلم‌ از ماهی تیلاپیای موزامبیک: